АҚШ, Өзбекстан, Үндістан және Қытай мақта өсіретін негізгі елдер болып табылады. Әлемдік көшбасшылар қатарына Түркия, Бразилия және Пәкістан да кіреді. Сонымен қатар, қарқынды ауыл шаруашылығының басым болуы осы елдердегі мақта алқаптарының өнімділігін тұрақты түрде төмендетеді. Қазақстан да осы ауыл шаруашылығы дақылын өндірумен айналысады, бірақ соңғы жылдары сала оның дамуын тежейтін мәселелерге тап болды. Елде мақта қалай өсіріледі — әрі қарай материалда.
Мақта өсірілетін Қазақстанның жалғыз өңірі — Түркістан облысы, атап айтқанда оның оңтүстік аудандары. Өңірде барлығы 25 мыңға жуық шаруашылық мақта өсірумен айналысады. 2022 жылы фермерлер 3,6 млн центнер мақта жинады — бұл алдыңғы маусымға қарағанда төрттен бір бөлігі (плюс 24,6%).
Өңір әкімі Дархан Сатыбалды хабарлағандай, Түркістан облысында жиналған мақтаның тек 15%-ы ғана терең өңделеді. Шикізаттың негізгі бөлігі шетелде өңделмеген түрде сатылады. Негізгі сатып алушылар — Молдова, Латвия, Түркия, Өзбекстан және Қытай. Отандық кәсіпорындарда қайта өңделетін шикізаттың қалған бөлігін мақта және мақта маталары шығарады. Соңғы бес жылда бұл өнімнің өнеркәсіптік өндірісі айтарлықтай төмендеп, 2022 жылы төмен көрсеткіштерге қол жеткізді. Мақта 48,8 мың тонна (2017 жылға қарай минус 28,1%), мата — 11,6 млн шаршы метр (минус 52,8%) өндірілді.
Ордабасы ауданындағы ең ірі кәсіпорын «Рамазан Агро» ЖШС-нің 723 гектар мақта алқабы бар. 2022 жылы олар 20 мың тоннаға жуық мақта дайындады, 2023 жылы шамамен 25 мың "Эдесса Каризма" түрік элиталық сұрыпын өсіреді, ол гектардан 43 ц дейін береді. «Рамазан Агро» ЖШС директорының кеңесшісі Марат Қамбаров чехиялық компания жыл сайын компаниядан мақта сатып алатынын айтады. Өткен маусымда шитті мақтаның бағасы 250-ге қарағанда 180 теңгеден төмен болды. Жаңа өнімге мақта өсірушілердің барлығында сатып алушылар жоқ.
Жергілікті тұқым шаруашылықтары мақташылар қажеттілігінің 55% ғана қамтамасыз етеді. Ауыл шаруашылығы вице-министрі Аманғали Бердалин елімізде халықаралық талаптарға сай сипаттамалары бар мақта сұрыптарын дамыту мақсатында түрік селекционерлерімен бірлесіп мақтаның 37 сұрыпы егілгенін атап өтті.
Түркістан облысы әкімінің орынбасары Ермек Кенжеханұлының айтуынша, сала сыртқы теріс факторлардың ықпалында қатты қысымға ұшырауда. Олардың қатарында мақтаны экспортқа жеткізу бойынша бұрынғы логистикалық тізбектердің істен шығуы, шетелдік трейдерлер тарапынан қазақстандық шикізатқа сұраныстың төмендігі және биржадағы шитті мақта бағасының төмендігі жатады. Аймақтың диқандары да осы түйткілдерді айтып жүр.
«Бұған дейін біздің негізгі сатып алушылар егінді Ригаға жөнелтіп, порттарда тұрып, Еуропа мен Азияға жөнелтетін. Қазір Ригаға ешкім жібермейді, ол жаққа жол жоқ. Бір бөлігі Ресейге кетті, бірақ соңғы екі жылда үнсіздік орнады. Ресейліктер өте аз сатып алады және өте арзан бағамен сатып алады, өйткені олардың тоқыма кәсіпорындары да тоқтап қалды. Олардың қуаттылығы шамамен 50%-ға төмендеді. Түркия да сатып алды, бірақ Түркияда талшықтың өте үлкен қалдығы бар. Қазір жалғыз тұтынушы Қытай, бірақ олар негізінен Африкадан сатып алады. Тек импорттық квота қалса, арзан бағамен сатып алады», – дейді «Қазақ мақта қауымдастығы» ЗТБ төрағасы Полат Юсупов.
Палата Юсуповтың айтуынша, мақтаның әлемдік бағасы Ливерпуль мақта биржасында қалыптасқанымен, қазақстандық фермерлерге ондағыдан әлдеқайда төмен баға ұсынылады. Қазір Қырғызстанда да, Тәжікстанда да мақта көп, ол жерден Ресейге арзан бағамен сатылады. Қазақстандық мақта өсірушілер өз өнімін арзан бергісі келмейді, өйткені олар Ливерпуль биржасының бағамына бағдарланған. Бірақ әзірге сатып алушылар көп емес.
Мақта өсіруші Камиль Боев атап өткендей, қазіргі жағдайға қарамастан, диқандар бұл ауылшаруашылық дақылынан бас тартқысы келмейді. Шынында да, басқа дақылдарға көшу үшін техниканы, технологияны толығымен өзгерту керек, инвестиция қажет болады.
«Біз елде шикі немесе талшықты сатудың орнына мақтаны терең өңдеуді орнатудың жолын көріп отырмыз. Сол кезде саланың табыстылығы да артады», - деді мақта өсіруші Камиль Боев.
Бұл ретте Түркістан облысының диқандары дәстүрлі мақтаның орнына қауын өсіруді жөн көріп отыр. Айтуларынша, облыстың оңтүстігінде мақта монополистік дақыл болудан әлдеқашан қалған. Қарбыз бен қауынға, әсіресе ерте сұрыптарына сұраныс өте жоғары. Өнімдер Ресейге және басқа да «суық» елдерге қолайлы бағамен, сондай-ақ ішкі тұтыну үшін – облыс ішінде және Астанаға жөнелтіледі. Соңғы кездері ауылдық округтер бақша дақылдарына қомақты аумақтар бөлді. Диқандар қарбыз өсіру дәстүрлі мақтадан әлдеқайда тиімдірек болғанын айтады.
Мақта дақылдары жылы аймақтарда өсіріледі. Аймақтағы климаттық жағдайлардың ерекшелігіне байланысты мақта отырғызу әдетте сәуір мен маусым аралығында, ал егін жинау тамыз-қыркүйек айларында жүзеге асырылады. Мақта дақылдарын өсірудің стандартты кезеңі 140-тан 160 күнге дейін.
Мақта өсіру шарттары:
● климаты жылы және ылғалды. Мақта ұзақ аязсыз аймақтарда, сондай-ақ жылу мен күн сәулесінің көптігінде жақсы өседі.
● белсенді вегетациялық даму кезеңінде ауа температурасы 21-37°C құрайды. 37°C-тан жоғары температура мақта дақылдарының күйіне теріс әсер етуі мүмкін.
● жауын-шашын деңгейі — орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 850-1100 мм. Жауын-шашын мөлшері кемінде 500 мм және жаңбыр біркелкі түскен жағдайда жоғары өнім алуға болады.
● топырақ — топырақ жақсы дренаждық қасиетке ие болса, кез келген дерлік егістікте өседі. Ең жоғары өнім әдетте кальций карбонаты жоғары сазды алқаптарда жиналады.
● pH диапазоны аздап қышқыл және сәл сілтілі (5,8 және 8,0) арасында өзгереді. Құмды саздақтарда РН 5,5-тен төмен және сазды саздақтарда 5,2-ден төмен бұл дақылдың өнімділігіне кері әсер етеді.
Мақта отырғызу уақытын таңдағанда, күнтізбедегі күнді емес, өсу жағдайларын басшылыққа алу керек. Мақта тұқымдары топырақ кем дегенде 15°C дейін жылынған кезде жақсы өседі. Егер мақта салқын жерге отырғызылса, дақылдардың едәуір бөлігі өліп кетуі мүмкін, ал көшеттер әлсіз болуы мүмкін.
Мақта өсімдіктері арасындағы қашықтық дәстүрлі түрде шамамен 90-100 см болуы керек. Мақта тұқымын ылғалды топыраққа кем дегенде 13 см тереңдікке себу керек, бұл тұқымның топырақпен оңтайлы байланысын қамтамасыз етеді және олардың өнуін жеңілдету үшін 38 см-ден аспайды.
Шөлді климат жағдайында мақтаның су қажеттілігі жылына 1000-1500 мм жетуі мүмкін. Ылғалды және қоңыржай аймақтарда мақта өсіру кезінде суға деген қажеттілік 500-760 мм-ге дейін төмендейді.
Мақта көшеттері баяу дамиды, сондықтан егістіктердің ластануыі өсіру маусымының басында дақылдарға ерекше зиян келтіреді. Егер арамшөптер көшеттерді көлеңкелеп, тұншықтырса, өнімділік күрт төмендеуі мүмкін. Кейінгі вегетациялық кезеңде өсімдіктердің жапырақтары топырақты көлеңкелейді, бұл арамшөптердің өсуін тежейді.
Мақта жинау уақыты оның қораптары ашылған кезде пайда болады, бұл әдетте жаздың ортасынан күзге дейін болады. Әдетте, мақта алқаптары механикаландырылған ауылшаруашылық техникасымен жиналады. Мақта жинайтын комбайндар (мақта жинаушылар) сабақтарынан қораптарды кесіп тастайды. Балама түрде мақта стрипперлермен жиналады. Стриппердің қанатты барабандары бұтақтардан ашық қораптарды щеткалар көмегімен конвейерге тастайды.
Мақтаны сәтті өсіру үшін көптеген факторларды ескеру қажет. Қазіргі жағдайда бұған елдегі ауа-райы ғана емес, сонымен қатар әлемдегі саяси және экономикалық жағдай да әсер етеді. Мәселе тек өсіру ғана емес, сонымен қатар өнімді сату.
© Марина Коб, baibolsyn.kz, 2024 ж.
