2024 жылы Қазақстанда астық егу алаңы 16,7 млн га құрады. Көктемгі егіс және егін жинау жұмыстарын жүргізуге рекордтық 580 млрд теңге бөлінді. Үкімет басшысы Олжас Бектенов отын мәселесін тұрақты бақылауда ұстау, қажет болған жағдайда астық кептіруге қосымша көлемдер бөлу міндетін қойды. Егін жинау және егіс кезеңінде дизельдік отынның қолжетімділігі мәселесі жыл сайын өзекті болып келеді, өйткені ол өнімнің өзіндік құнына және фермерлердің пайдасына тікелей әсер етеді.
Фермерлер үшін отынның бағасы қандай, оны бөлу механизмі қандай және ол астықтың өзіндік құнына қалай әсер етеді — әрі қарай материалда.
Қазір Қазақстанның түрлі автожанармай құю станцияларында бір литр дизель отынының құны қалаға байланысты өзгеріп, литріне 280-нен 295 теңгеге дейін құрайды.
2024 жылы егін егу үшін фермерлерге 1 ақпан мен 30 маусым аралығында жеткізілген 340,3 мың тонна дизель отыны бөлінді. Күзгі-дала жұмыстарына 64 мың тоннадан астам жөнелтілді. Бекітілген кестеге сәйкес, өңірлерге барлығы 355 мың тонна жеткізілетін болады.
"2024 жылы егістікке жеңілдікті дизель отынының көлемі алғаш рет gosagro.kz ақпараттық жүйе негізінде аграрийлердің электрондық өтінімдері негізінде қалыптастырылды", — деп атап өтті ауыл шаруашылығы министрі Айдарбек Сапаров.
Өткен жылғы егін жинау науқаны оңай болған жоқ. Фермерлер жеңілдетілген отынды алдын-ала сатып ала бастады, содан кейін оны жоғары бағамен сатып алмау үшін. Мәселен, Қостанай облысында аграрийлер жұмыстар басталғанға дейін бір ай бұрын дизель отынына мәмілелер жасасты. Олар мұны жеткізудің ықтимал мәселелеріне байланысты жасады. Сол кезде дизель отынының бағасы 283 теңге мөлшерінде белгіленді, ал жанармай құю бекеттерінен оны 290 теңгеден сатып алуға болатын еді. Аграрийлер оны сатып алғаннан кейін үкімет бағаның 250 теңгеге дейін төмендегенін мәлімдеді.
"Мен өз шаруашылығым үшін дизель отынының жартысына жуығын литріне 278 теңге бағамен сатып алдым. Бірақ содан кейін Үкімет оны төмендетіп жіберді. Егін жинау және күзгі егіс жұмыстарының толық кешені үшін менің шаруашылығыма шамамен 150 тонна дизель отыны қажет. Бір тонна бидай 80 мың теңгеден сатылады, яғни 165 мың теңге егістіктің гектарынан кіріс келеді. Бір кездері дизель отыны литріне 220 теңге шегінде болған, 2023 жылы алдымен 278. Нәтижесінде – шығындар артып, өсірілген астықтың өзіндік құны өсуде", — деді “Токуши GRAIN” ЖШС директоры Жомарт Омаров.
Қазақстанда бидай өсіру шарттары өңірден өңірге ерекшеленеді және осыған байланысты астықтың өзіндік құны да айтарлықтай ерекшеленеді. Сондықтан фермерлер гектарға инвестицияны басшылыққа алады.
2024 жылға аграрийлер 50,6 мың теңге мөлшерінде 1 гектарға ең төменгі шығыстарды есептейді және олар мыналардан тұрады:
● барлық маусымға отын — 24 мың теңге, жалпы шығыны 80 литр. Оған көктемде ылғалды жабу, себу, химиялық өңдеу, жинау, күзгі өңдеу жатады;
● тұқымдар — 15,6 мың теңге. Себу нормасы гектарға 120 кг және тонна құны 130 мың теңге болған кезде;
● механизатордың жалақысы — 6 мың теңге (1 мың теңге ылғалды жабу, 1 мың теңге себу, 500 теңге химия өңдеу, 3 мың теңге жинау, 500 теңге күзгі өңдеу).
● агрохимия — 5 мың теңге (дән дәрілегіш, гербицидтер).
1 га шығыстардың мұндай құрылымында отын бағасы ең үлкен үлесті алады — шамамен 50%. Оның бағасының немесе пайдалану көлемінің өзгеруі өнімнің өзіндік құнына да, фермер жұмысының кірісіне де айтарлықтай әсер етеді.
Осындай шығындар құрылымымен және жақсы ауа-райымен гектардан 10 ц өнім алуға болады, қарама-қарсы жағдайда гектардан 5-6 ц-ден аспайды. Онда бір тонна бидайдың құны шамамен 100 мың теңгені құрайды. Нөлге шығу үшін астықтың тоннасын 100 мың теңгеден төмен емес сату қажет.
Егер шығындарға тыңайтқыштар мен қосымша өңдеуге шығындарды қосатын болсақ, онда фермерлер гектарына 70 мың теңге инвестиция салады деп күтеді. Қолайлы жағдайларда гектардан 13 ц, қолайсыз жағдайда гектардан 9-10 ц өнімділікті күтуге болады. Егер фермер өз өнімінің тоннасын 100 мың теңгеге сата алса, ол әр гектардан 20-дан 60 мың теңгеге дейін пайда алады.
Салымдар сомасы гектарына 100 мың теңгеге дейін өседі, егер максимумға баратын болсақ, атап айтқанда:
● қосымша химиялық қорғауға, дала жұмыстарына арналған отынға, еңбекақы төлеуге арналған шығыстардың өсуі;
● жоғары себу жылдамдығы бар қымбат тұқымдар;
● егістіктердің бір бөлігін бу астында қалдырып, тыңайтқыш енгізу керек.
Фермер орташадан жоғары өнім ала алады — гектардан шамамен 20-30 ц. Мұндай шаруашылықта бір тонна бидай құны 100 мың теңге болса, табыстылық 100% және одан жоғары болады.
Бұл ретте, тамыз айының соңында Еуразиялық сауда жүйесі (ETS) биржасында қазақстандық бидайды осындай бағамен сатты:
● 3-санат — тоннасына 110 мың теңге;
● 4-санат — тоннасына 100,9 мың теңге;
● 5-санат — тоннасына 80,4 мың теңге.
Ауыл шаруашылығы министрлігі 2023 жылдың сәуірінде фермерлерге көктемгі егіс және егін жинау жұмыстарын жүргізуге жеңілдікті ЖЖМ бөлудің жаңа ережелерін бекітті, бірақ көп ұзамай жүйенің кемшіліктерін азайту үшін бірқатар өзгерістер енгізді.
Фермерлер арасында отын қалай бөлінеді:
● gosagro.kz порталында көктемгі егіс және егін жинау жұмыстарын жүргізу үшін бірыңғай электрондық өтінім беру қажет;
● келесі жылға өтінімдерді қабылдау туралы хабарландыру ағымдағы жылдың 25 қарашасынан кешіктірілмей орналастырылады;
● өтініш бір айда — 1-30 желтоқсан аралығында берілуі керек;
● көлемдерді қалыптастыру дизель отынын бөлудің ақпараттық жүйесінде оның 1 гектарға жұмсалу нормативін ескере отырып автоматты түрде жүзеге асырылады;
● дизель отынын есептеу үшін өтінімде егістіктің кадастрлық нөмірі, жер учаскесінің ауданы, егілетін/жиналатын дақылдың түрі немесе агротехникалық жұмыстың түрі көрсетіледі;
● Энергетика министрлігі дизель отынын өткізу бағасын белгілеу туралы хаттаманы бекітеді;
● кейбір жағдайларда аграрийлер өтінімді рәсімдегеннен кейін оны операторларға үлкен кідіріспен береді немесе мүлдем бермейді. Сондықтан бөлінген көлем 30 күнтізбелік күн ішінде жеңілдікті дизель отынын жөнелтуге фермерден өтінім мен төлем болмаған кезде жойылады.
● дәнді және майлы дақылдарды кептіруге арналған дизель отынының көлемін қалыптастыру операторларда іске асырылмаған көлемдер есебінен жүзеге асырылады.
Өтініш беру үшін тиісті нысандарды толтыру қажет:
● дизель отынының көлемін алуға;
● жеңілдікті дизель отынын жөнелтуге;
● дәнді және майлы дақылдардың тұқымдарын кептіруге дизель отынының көлемін алуға.
2024 егін жинау жұмыстарын жүргізу үшін фермерлерге арналған дизель отынының көлемі мен бағасы бекітілді. Егін жинау қарқыны қазірдің өзінде қарқын алуда және жақын арада маусымның өнімділігі мен нәтижелері белгілі болады.
© Марина Коб, baibolsyn.kz, 2024 ж.
