Минералды тыңайтқыштар — бұл өсімдіктердің барлық қажетті қоректік элементтерін қамтитын бейорганикалық сипаттағы қосылыстар. Мұндай тыңайтқыштар топырақтың құнарлылығын жақсартуға және мол өнім алуға ықпал етеді.
Минералды тыңайтқыштарды қолданған кезде ұсынылған дозаны дәл орындау қажет. Әйтпесе, топыраққа да, өсімдіктің өзіне де зиян келтіру қаупі бар.
Ауыл шаруашылығында негізінен тыңайтқыштардың келесі түрлері қолданылады:
Ең танымал тыңайтқыштар:
Аммофос — құрамында фосфор мен азот бар азот-фосфор тыңайтқышы (52-ден 12-ге дейін). Бұл тыңайтқыш өсімдіктерге жақсы сіңеді, картоп пен көкөністерге жарамды.
Диаммофом — азот-фосфор тыңайтқышы, оның құрамында 20% азот және 51% фосфор бар. Диаммофом суда оңай ериді, құрамында балласт элементтері жоқ.
Азофоска — құрамында фосфор, азот, калий бар түйіршіктер түріндегі минералды тыңайтқыш. Уытты емес, жарамдылық мерзімі жақсы, мол өнім береді.
Азот-фосфор-калий тыңайтқышы— түйіршіктердегі препарат. Дақылдарға жарамды, оның қоректік заттары өсімдіктерге жақсы сіңеді. Көктемгі кезеңде қазу кезінде күрделі тыңайтқыш ретінде жарамды.
Қазақстанда минералды тыңайтқыштар өндірісі азот және фосфор сияқты тыңайтқыштардың түрлерімен ұсынылған. Нарықта калий тыңайтқыштарының болуы, олардың ауылшаруашылық дақылдарын дамытуға қосқан тиімді үлесіне қарамастан, әлі де аз. Олар қолдануда ең танымал, өйткені олар басқа тыңайтқыштармен салыстырғанда топырақтың жақсаруына және өнімділіктің артуына үлкен әсер етеді. 10 жыл бойы біз елімізде минералды тыңайтқыштар өндіретін агроөнеркәсіптік кешеннің баяу, бірақ тұрақты дамуын байқай аламыз. Бұл өсім мыналармен түсіндіріледі: минералды тыңайтқыштарды өндірумен және жеткізумен айналысатын отандық компаниялардың саны артып келеді; көптеген табиғи шикізаттың болуы; жеткізушілер шаруа қожалықтары үшін мемлекеттік субсидия операторлары ретінде әрекет етеді.
Ауыл шаруашылығы министрлігінің деректері бойынша 2023 жылға жоспарлы қажеттілік 703 мың тоннаны құрайды. Бұл өткен жылмен салыстырғанда 100 мың тоннаға артық (2021 жылы — 604 мың тонна).
Редакция Baibolsyn.kz деректерді талдап, минералды тыңайтқыштардың алты негізгі жеткізушілері мен өндірушілерін елдің фермерлерінің өз өнімдерін пайдалануы бойынша жіктеді.
2022 жылғы қаңтар-шілдеде Қазақстанда 252,2 мың тонна азотты тыңайтқыш өндірілді — бұл өткен жылмен салыстырғанда шамалы (1,2%-ға) аз. Сонымен бірге фосфор тыңайтқыштарын шығару бірден 7,2%-ға, 126,4 мың тоннаға дейін өсті, деп хабарлайды energyprom.kz.
Азотты тыңайтқыштар өндірісінің негізгі көлемі дәстүрлі түрде Маңғыстау облысына тиесілі: ҚР-дан 222,6 мың тонна немесе 88,3%. Естеріңізге сала кетейік, мұнда сектордың ірі компаниясы — «ҚазАзот» АҚ жұмыс істейді.
«ҚазАзот» (Маңғыстау облысы, Ақтау қаласы, 130000, өнеркәсіптік аймақ 6, ғимарат 150, тел.+7(7292)579-874, 8(7292)579-887, ресми сайт) - аммиак пен аммиак селитрасын өндіретін Қазақстандағы жалғыз кәсіпорын. Жаңа бөлімшені іске қосу бойынша жобаны іске асыруға 6,3 млрд теңге жеке инвестиция салынды. Сондай-ақ, компания басшылығы шығарылатын өнім номенклатурасын кеңейту мақсатында осы технологиялық процеске бірқатар технологиялық аппараттарды тарта отырып, түйіршікті аммоний сульфатын өндіру бойынша жаңа желіні іске қосу туралы шешім қабылдады.
Фосфор тыңайтқыштарын өндіру бойынша Жамбыл облысы көш бастады: ҚР бойынша сектордағы барлық шығарылымнан 95,8% немесе 121,2 мың тонна. Осылайша, «Қазфосфат» ЖШС кәсіпорны Қазақстанның химия саласы нарығындағы ірі кәсіпорындардың бірі болып табылады. Бұл агрохимия секторында республикада өнімнің жартысынан көбін өндіреді.
2022 жылы «Қазфосфат» ЖШС (Қазақстан, Алматы қаласы, Самал 1, 1А үй (Достық даңғылы, Сәтбаев көшесінің қиылысы), тел. 8(7273)305600, 305601, 305611, +7 (7262)4514 94, ресми сайт) Тараз филиалында минералды тыңайтқыштар өндіретін жаңа цехты, атап айтқанда аммофос өндірісінің екінші желісін пайдалануға берді. Жобаның құны 72 млрд теңгені құрады, ал қуаттылығы дайын өнім көлемінде жылына 1 млн тоннаға дейін минералды тыңайтқыштарға жетеді. ИИДМ басшысы Қайырбек Өскенбаев атап өткендей, бұл жобаны табысты іске асырудың арқасында қазақстандық аграрийлердің аммофосқа деген қажеттілігін толық қанағаттандыру жоспарлануда.
Қазақстанда отандық және жақын шетелдің өнімдерін сататын тыңайтқыштардың тағы бір ірі жеткізушісі CemEX Engineering болып табылады.
«Cemex Engineering» ЖШС (Қазақстан, Алматы қаласы, Зейна Шашкин көшесі, 30Б, Тел. +7 (800)080-99-55, ресми сайт) — қышқылдар мен күрделі полимерлер сияқты минералды тыңайтқыштар мен өнеркәсіптік химия өндірісіне маманданған тауарлық-өнеркәсіптік кәсіпорын. Барлық өнімдер ресми түрде сертификатталған, соның арқасында Сіз бюджетіңіздің 50%-на дейін үнемдей отырып, біздің тауарға мемлекеттік субсидия ала аласыз.
2015 жылы делдалдарсыз баға белгілеуге және фермерлер үшін ең жақсы бағаны алуға ықпал ететін өзінің кең өндірісі ашылды. 2016 жылы АГРОМАРТ компаниясымен серіктестік жасалып, Қазақстан аумағындағы 7 қоймаға қолжетімділік ашылды, бұл өнімді елдің кез келген нүктесіне жеткізуге мүмкіндік береді, тауар жыл бойы қолда бар.
«КосАгроКоммерц» ЖШС қазақстандық сауда-өндірістік агрохимиялық компаниясы (Қазақстан Республикасы, 050031, Алматы қаласы, Ақсай-3а ш/а, 62А үй, (Төле биден жоғары Яссауи көшесі бойынша), 2-қабат, 21-кеңсе, тел.+7 (727)339-09-39, +7(747)911-30-33), ол 20 жылдан астам уақыт бойы қазақстандық нарықта минералды тыңайтқыштардың жетекші жеткізушісі және өндірушісі болып қала берді. Кәсіпорын Қосқұдық станциясында тұйықтары мен кірме жолдары бар өндірістік химбазаға иелік етеді. Сондай-ақ, компанияның қарамағында Алматы және Қостанай облыстарында кіреберіс тұйықтары бар қоймалар, Қостанай, Нұр-Сұлтан, Жетісай, Оңтүстік Қазақстан облысы және Петропавл қалаларында жалға алынған химбазалар бар.
Одан кейін компанияның түрлі өндірушілерінің дилерлері болып табылатын компаниялар — BayDala (Қазақстан Республикасы, Петропавл қаласы, Егемен Қазақстан көшесі, 1, тел.+7 (7152)32-79-14, +7(775)007-48-31) және DarkanDala (010000, Қазақстан Республикасы, Нұр-Сұлтан қаласы, Қорғалжын тас жолы, 3-ғимарат, 510-кеңсе. Қостанай қаласындағы филиал: Сынақ орталығы, Нұрсұлтан Назарбаев даңғылы, 170, Тел.+7 (7172) 97-27-12, +7(7172)999367, ресми сайт).
BayDala компаниясы тыңайтқыштарды сатумен қатар агросүйемелдеу қызметтерін де көрсетеді. Сізге қашықтан консультация алып қана қоймай, белгілі бір шаруашылықтың немесе белгілі бір өрістің жағдайына байланысты тыңайтқыштарды дайындау мен қолданудың нормалары, ережелері, ерекшеліктері туралы ұсыныстар бере аласыз.
«Дарқан Дала» агрохимиялық компаниясы — субсидияланатын аммиак селитрасын сату, шетелдік өндірілген тыңайтқыштардың трейдингі, агрохимиялық зерттеп-қарау және сынама алу және агрохимиялық картограммалар салу, егістіктерді цифрландыру мақсатында «ҚазАзот» мүдделерін білдірумен айналысатын кәсіпорын — Үздік-6 компанияны жабады.
Қазақстандағы тыңайтқыштар нарығын дамыту перспективалары
Bravo Chemicals компаниясының бас директоры Антон Толмачев ағымдағы 2023 жылы Петропавл қаласында құрамында фосфор бар сұйық кешенді тыңайтқыштарды (СКТ) өндіріске енгізу жоспарланып отырғанын айтты. Бұл туралы ол ElDala.kz порталына хабарлады.
«Топырақтағы жылжымалы фосфордың мөлшері 1 кг топыраққа 3-4-5 миллиграмм деңгейінде. Гектарға аударылған бұл егістік алқаптың 1 гектарына шамамен 10-12-15 кг фосфор. Бұл - өсімдіктердің қалыпты дамуы мен жоғары өнім алу үшін жеткіліксіз өте төмен мәндер. Оңтайлы құрам 26 кг/га және одан жоғары болуы керек», - деп түсіндірді А. Толмачев.
ҚР-да Bravo Chemicals компаниясы 10-34 немесе 11-37 формуласымен СКТ өндірісін жолға қоюды жоспарлап отыр. Бас директор жергілікті өнім фермерлер үшін қолжетімді бағамен болатынын және аммофосты алмастыруға мүмкіндік беретінін атап өтті. Сондай-ақ, компания негізгі ауыл шаруашылығы өңірлерін — Көкшетау, Қостанай, Новоишимка, Державинск және басқаларын қамтитын қойма желісін құруды жоспарлап отыр. Сатып алушылар тасымалдау кассеталарындағы тыңайтқыштардың қажетті көлемін (олар келісімшарт шеңберінде тегін болады) арнайы қоймалардан бірден ала алады.
Қазақстанда Азияның жетекші химиялық холдингтерінің бірі — сингапурлық Endorama Corporation компаниясы фосфор тыңайтқыштарын өндіруді жолға қоюды жоспарлап отыр. Осы жобаны іске асыру жобаны 2022 жылдан 2031 жылға дейінгі кезеңде үш кезеңде іске асыру жоспарлануда.
Осылайша, Қазақстан аграршыларын минералды тыңайтқыштармен қамтамасыз ету мәселесі жөніндегі кеңесте министр Қайырбек Өскенбаев қазіргі уақытта нарықтың жартысына жуығы импорттық тыңайтқыштарға тәуелді екенін, ал бұл мәселені шешу үшін бірнеше ірі инвестициялық жобаларды іске асыру жоспарланып отырғанын атап өтті:
«2026 жылға қарай аммиак-карбамид кешенінің құрылысы жоспарлануда. Зауыттың қуаттылығы — 500 мың тонна аммиак, 500 мың тонна селитра, 500 мың карбамид. Осылайша, 2028 жылға қарай толық қуатқа шыққан кезде селитра өндіру көлемі жылына 900 мың тоннаға дейін ұлғаяды. Сондай-ақ, ішкі нарықтың карбамидке деген қажеттілігін толығымен жабамыз», - деді Лаура Өтемұратова.
2022 жылдың наурыз айында «Қазфосфат» ЖШС және «ОХК «Уралхим» АҚ (РФ) арасында сұранысқа ие тыңайтқыштарды өндіруге бағытталған жобаларды бірлесіп іске асыру бойынша ынтымақтастықтың негізгі шарттары туралы меморандумға қол қойылды. Осы бірлескен жоба шеңберінде аммиак және кешенді тыңайтқыштар өндіру жөніндегі жобаны іске асыру көзделеді.
Минералды тыңайтқыштар сапалы және мол өнім алу үшін қажетті топырақ ресурстарының өсімдік әлеуетін сақтауда, сондай-ақ арттыруда өте маңызды және шешуші рөл атқарады.
Иван Родимченко
