Картоп ең қолжетімді өнімдердің бірі болып саналғанымен, селекционер ғалымдар көкөністің өзін өсіруге қиын дақылдардың бірі деп атайды. Вегетативті көбеюдің арқасында картоп түйнектері ауруларды жинап, зиянкестерді жылдар бойы сақтай алады.
Сонымен қатар, климаттық жағдайларға және ауа температурасына байланысты бірнеше жылдар бойы жиналып, «эпидемиологиялық індет» тудыруы мүмкін көптеген аурулар дамиды. Нәтижесі — егістікте немесе қоймада тұрғанына қарамастан үлкен өнім шығыны, дейді «Орал ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы» ЖШС жеміс-жидек және картоп өсіру бөлімінің меңгерушісі Ажар Шәуленова.
Сондықтан, селекционердің айтуынша, картоп сұрыпының жаңаруы мен өзгеруі үлкен маңызға ие. Дегенмен, мұнда да өз нюанстары бар: соңғы жылдары өсірілген әрбір сұрып тамыр алмайды.
«Бұрын сұрыптар ондаған жылдар бойы «өмір сүрген». Қазіргі заманғы сұрыптар қысқа мерзімді және тез өндірістен шығады. Сондықтан селекционерлер бүгінде жаңа сұрыптарды өсіруге тырыспайды, бірақ көкөніс дақылдарының өмірін ұзарту үшін будандармен көбірек жұмыс істейді», — деп атап өтті Ажар Шауленова.
Картопты аурулар мен зиянкестерден қорғау мәселелеріне оралсақ, ғалым профилактикалық жұмыстың маңызы зор деп санайды. Көкөністер ауруды тек өзіне ғана емес, топырақта да жинақтайтындықтан, ауыспалы егістерді сақтау маңызды.
Ажар Шәуленованың пікірінше, ең жақсы алғы егістің бірі - жоңышқа, ол топырақты азотпен қанықтырады, оның құрылымын жақсартады және арамшөптерден тазартады.
Көпжылдық шөптердің қасиеттерін еске түсірейік — фермерлер бүгінде екі дақылды да алмастыра бастады.
Сонымен қатар, олар шөптің сапасы мен тағамдық құндылығын және жоңышқа тұқымының қымбат құнын ескереді, оны әрқашан мал өсірушілерге сатуға болады.
«Әрине, жоңышқа картоптың ең жақсы алғы егісі болып саналады, бұл ең алдымен топырақтың азотпен байытылуына байланысты. Бүгінгі күні картоп өсірушілер әрбір түйнекке азоттың айтарлықтай мөлшерін береді, бірақ жоңышқадан кейін бұл қажет емес. Соңында, тағы бір жағымды аспект - арамшөптермен күресудің болмауы, одан көпжылдық шөптер де топырақты тазартады. АШТС аумағында жоңышқадан кейін төрт жыл бойы картоп отырғызылды және барлық уақытта тек тұқымдарды өңдеу жүргізілді. Бұршақ дақылдары біз үшін бәрін жасады», — деді селекционер.
Ауыспалы егіс үшін топырақты жақсы қопсытатын, ауа өткізгіштігін жақсартатын, арамшөптерді басатын күздік дәнді дақылдар да қолайлы. Ауыспалы дақылдардың қатарында топырақты қоректік заттармен байытатын жаздық дәнді дақылдар да бар.
Бірақ картопты алқа тұқымдастары, әсіресе қызанақтан кейін отырғызуға болмайды. Өйткені көкөністерде бірдей аурулар мен зиянкестер бар, олардың бастысы колорадо қоңызы болуы мүмкін.
Алайда, тек басқа дақылдардың көмегіне үміттенбеу керек. Картопты аурулар мен зиянкестерден қорғаудың көптеген химиялық әдістері бар. Ерте көктемнен жаздың соңына дейін фермерлер егін жинауға кедергі келтіретін барлығымен әртүрлі препараттарды қолдана отырып күреседі.
Орал АШТС ғалымдары отырғызу алдында тұқымдарды өңдеуге кеңес береді. Ажар Шәуленованың айтуынша, бұл мәселеде оларға ТМТД, «Престиж», «Максим» сынды дәлелденген дәрілер көп жылдар бойы көмектесіп келеді. Қазіргі уақытта картопты қорғауға арналған препараттардың ауқымы өте әртүрлі.
Шаруа қожалықтары әртүрлі фирмалармен жұмыс істейді. Қазақстанда Bayer компаниясының препараттары кеңінен таралды. Өсімдіктерді химиялық қорғау кезінде фермерлер білуі керек ең маңызды нәрсе — препараттың сертификаты мен сапа белгісінің болуы.
Картоптың жаңа сұрыптары туралы сұраққа қайта оралсақ, Ажар Шәуленова егер бұрын Еуропалық селекциясының сұрыптарына үміт көбірек болса және картоп тұқымдарының 90% Голландиядан, Германиядан немесе Бельгиядан әкелінсе, соңғы уақытта отандық селекциялық картоп танымал бола бастады деп хабарлады.
Фермерлер көбінесе жергілікті климатқа бейімделген орташа ерте сұрыптарды таңдайды. Сонымен қатар, сұрыптың құрғақшылық, ылғал немесе климаттың күрт өзгеруі жағдайында дамуы мүмкін ауруларға төзімді болуы маңызды.
Көптеген зертханаларда отырғызу материалын және бастапқы ғана емес, сонымен қатар ауруларды жинай алған көкөністерді сауықтыру жұмыстары жүргізілуде. Дәмді түйнектер беретін «Ягодный 19» немесе ауруға және кез келген климаттық жағдайларға төзімді «Астана» сияқты құнды сұрыптарды есептен шығармау үшін ғалымдар сауықтыру рәсімін жүргізеді.
Содан кейін картопты отырғызып, сау, жоғары өнім алуға болады, ол тұтынушының үстеліне түседі.
© Самал Ахметова , baibolsyn.kz, 2025 ж.
