Қатты бидай дәндері ең жақсы макарон өнімдері мен жарма жасау үшін қолданылады. Астық жөніндегі халықаралық кеңестің (International Grains Council, IGC) деректеріне сәйкес, әлемдегі қатты бидайдың егістік алқаптары орташа өнімділігі гектардан 3,8 тонна және әлемдік өндірісі жылына 37-40 млн тонна болатын 12-17 млн га шегінде өзгереді.
Қатты бидайдың негізгі әлемдік өндірушілері:
● Солтүстік Америка елдері: Канада — 5,0-7,8 млн тонна, АҚШ — 1,5-2,8 млн тонна, Мексика — 2,0 млн тонна;
● Еуропалық Одақ елдері — 8,5-9,8 млн тонна;
● Түркия — 4,0 млн тонна;
● Солтүстік Африка елдері: Марокко — 2,0 млн тонна, Алжир — 2,0 млн тонна, Тунис — 1,0 млн тонна;
● Қазақстан — 2,2 млн тонна.
2024 жылы Қазақстан астықтың рекордтық өнімін жинады — Ауыл шаруашылығы министрлігінің ресми деректері бойынша ол 26,5 млн тоннаны құрады. Салыстыру үшін: 2023 жылы қазақстандық ауыл шаруашылығы өндірушілері 17,1 млн тоннаны, 2022 жылы — 22,03 млн тоннаны, 2021 жылы — 16,37 млн тоннаны бастырды.
Қазақстанда қатты бидай негізгі дәнді дақылдардың бірі болып табылады, оның егіс алқабы 350-600 мың га құрайды (жаздық бидайдың жалпы егіс алқабының 5-6%). Қатты бидай өсірудің негізгі аймақтары (80%) қолайлы табиғи-климаттық жағдайларға сәйкес Солтүстік Қазақстан — Қостанай, Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстарында орналасқан.
2023 жылы Қазақстанда қатты бидайдың өнімі жиналғаннан кейін 534,7 мың тоннаны құрады, бұл 2022 жылғы көрсеткіштен 35%-ға төмен. 2023 жылы Қазақстанда жаздық қатты бидайдың орташа өнімділігі гектардан 11 ц құрады (2022 жылғы гектардан 14,8 ц қарсы). 2023 жылы дурум бидайын жалпы жинау бойынша Қостанай (шамамен 203 мың тонна) және Солтүстік Қазақстан (194 мың тонна) облыстары көшбасшы болды.
Солтүстік Қазақстан облысының табиғи-климаттық жағдайлары астық өсіруге қолайлы. Солтүстік Қазақстан облысының климаты күрт континенталды. Жазы құрғақ, ыстық, қысы сібірдегідей қатал, аязды. Максималды температура 41° жылуға жетеді. Циклондық белсенділіктің жиі қайталануы атмосфералық жауын-шашынның салыстырмалы түрде көп мөлшерін анықтайды. Жауын-шашынның көп бөлігі жылы мезгілде болады (IV-X).
Агрономдар қатты бидай өсірудің келесі артықшылықтарын атап өтті:
● Климат: қатты бидай жазда құрғақ ауа мен жылуды жақсы көреді. Мұндай жағдайларда дәнде көбірек желімшесі пайда болады.
● Себу мерзімі. Егер жұмсақ ерте себілсе, онда қатты бидай сәл кейінірек себіледі, оның баптауы жоғары температурада өтеді. Дәнді дақылдарды себудің соңында. Солтүстік Қазақстанда жаздық қатты бидайдың оңтайлы себу уақыты – 20-30 мамыр.
● Жинау шарттары. Қатты бидай ыстық ауа-райын жақсы көреді, бірақ ылғал да қажет. Жинау кезінде ыстық және құрғақ ауа-райы қажет, яғни жаңбырсыз жинау, әсіресе астықтың ылғалдылығы 25%-дан төмен болғаннан кезде мөлдірлігін жоғалтуға болады. Сондықтан десикация өзекті.
Қатты жаздық бидай жаздық жұмсақ бидаймен салыстырғанда вегетациялық кезеңде, әсіресе гүлдену кезінде топырақты ылғалдандыруды және температура режимін көбірек қажет етеді. Ең жақсы алғы егіс – бу, бұршақ, жаздық рапс, тары дақылдары. Айта кету керек, қатты бидай гүл кенелерінің зақымдануына байланысты қайталанатын дақылдардағы өнімділікті төмендетеді.
Қатты бидай дәнінің жоғары сапалық көрсеткіштері 18-23 мамырда себілген кезде қалыптасады. Себу жылдамдығы 1 гектарға 3,2-3,5 млн өнгіш дәнді құрайды. Оңтайлы уақытта себу кезінде желімшесі 34%-ға жетеді және 780-791 г/л аралығында дәннің табиғаты қалыптасады. Оңтайлы уақытта себу кезінде егістер швед және гессен шыбындарымен, сұр астық көбелегімен аз зақымдалады, септориоз бен тоттан аз зақымдалады.
СҚО-да келесі сұрыптар аудандастырылған: «Алтайка», «Алтын Дала», «Дамсинская 90», «Дамсинская юбилейная», «Дамсинская янтарная», «Жемчужина Сибири», «Костанайская 15», «Костанайская 207», «Одиссео», «Омская степная», «Омская янтарная», «СИД 88», «Солнечная 573», «Шарифа», «Янтарная 60».
«Солтүстік Қазақстан ауылшаруашылық тәжірибе станциясы» ЖШС 2022 жылы қатты бидайдың «Дамсинская янтарная» сұрыпының өнімділігі орташа есеппен гектардан 18,2 ц, ең көбі гектардан 28,6 ц, ал 2024 жылы гектардан 30 ц құрады деп хабарлады.
Кәсіпорынның бас агрономы Қайрат Бегалин СҚО Токсан Би ауылында орналасқан «Западное СК» ЖШС 2024 жылы өнімділігі гектардан 21 ц құрайтын қатты бидай өсіретінін айтты.
«А. И. Бараев Астық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығы» ЖШС ғалым-селекционерлері жаздық қатты бидайдың «Дамсинская 20-17» жаңа сұрыпын шығарды. Жаздық қатты бидайдың «Дамсинская 20-17» сұрыпы астық сапасы бойынша бағалы сұрыптар тізіміне енгізілген және Қазақстанның солтүстік облыстарында пайдалануға рұқсат етілген.
Сұрып қатты бидайды («Саратовская 57»/«Жемчужина Сибири») қарапайым жұптастырып будандастыру әдісімен шығарылды, содан кейін F5-тен жеке таңдау жасалады. Сұрып құлауға төзімділіктің жоғары деңгейімен сипатталады.
2018 жылғы экологиялық сұрыпты сынауда Солтүстік Қазақстан облысының жағдайында «Дамсинская 90» стандартының өнімділігі гектардан 35,4 ц болған кезде сұрып гектардан 43,5 ц астық өнімділігін берді. Стандартты деңгейде пісу байқалады
Астықтың мөлдірлігі 94% құрайды, бұл оның жоғары сапасын көрсетеді. Дәндегі ақуыздың мөлшері 14,1%, ал желімшесі 32% құрайды. Сұрып 2022 жылдан бастап Солтүстік Қазақстан облысында сәтті пайдалануға берілді және қазіргі уақытта оны көбейту бойынша белсенді жұмыс жүргізілуде.
© Анжелика Родимченко, baibolsyn.kz, 2025 ж.
