Бүгінгі таңда 16,4 млн гектардан астам дәнді және бұршақты дақылдар немесе 98,6% алқап жиналды. Орташа өнімділігі гектардан 15,7 ц болғанда 25,8 млн тоннадан астам астық бастырылды. Бұл ретте бидай 13 млн га алқапта жиналды, өнімділігі гектардан 14,9 ц болған кезде 19,4 млн тонна бастырылды. Қазақстанның фермерлері күздік бидайға қанша алаң бөледі және қандай сұрыптар таңдайды — әрі қарай материалда.
Ұлттық статистика бюросының деректеріне сәйкес күздік дақылдардың егіс алқабы өткен жылдың күзінен бастап 282,5 мың га құрады. Фермерлер жұмсақ күздік, жұмсақ күздік күшті және қатты күздік бидайды сепкен.
224,1 мың га жерге жұмсақ күздік бидай егілді. Егістік ауданы бойынша Үздік-5 аймаққа мыналар кіреді:
● Түркістан — 92,7 мың га;
● БҚО — 40,2 мың га;
● Жамбыл — 32 мың га;
● Жетісу — 16,4 мың га.
● Алматы — 12,3 мың га.
Қатты күздік бидай Абай облысында (430 га), Алматы облысында (627,2 га), Шығыс Қазақстан облысында (130,6 га) және Шымкент қаласында (200 га) 1,4 мың га егілді.
5 аймақтың фермерлері 38,7 мың гектарға жұмсақ күздік күшті бидай септі. Түркістан облысындағы ең үлкен егіс алқаптары — 37,4 мың га. Қалғандары — ШҚО (578 га), БҚО (372 га), СҚО (293 га) және Алматы облысында (33 га).
2024 жылы ҰАҒБО ғалымдары гибридті популяциядан жеке іріктеу нәтижесінде күздік бидайдың «Шөл» жаңа түрін шығарды. Бұл сұрып Гостианум (Hostianum) гибридті түрі болып табылады.
«Шөл» суару және тыңайтқыштар жағдайында өсіруге ұсынылады, аязға жақсы төзімді, піскен кезде құлап кетпейді және оңай бастырылады. «Шөл» өнімділігі гектардан 25,5-40,5 ц құрайды.
Бұл сұрып сынақтан өтті және аймақтарға бөлінді, патент алды және оны ауылшаруашылық кәсіпорындары пайдаланады.
Сонымен қатар, Шығыс Қазақстан АШТС 2017 жылы өсірілген күздік бидайдың жаңа сұрыпын сатуды бастады. «Алтай 1» күздік жұмсақ бидайдың жаңа сұрыпының өнімділігі гектардан 70 ц дейін жетеді. Вегетациялық кезең 305-320 күнге созылады. Сұрып орташа ұзын (81-90 см), ұзындығы 7-9 см жартылай шоқпар тәрізді масақтары бар. Дәні қызыл түсті, ұнтақты көгеру мен қатты шірікпен ауырмайды, құрамында шикі желімшенің көп мөлшері (30% дейін) және 99% дән мөлдірлігі бар.
Биылғы жылы Шығыс Қазақстан және Абай облыстарында Алтай-1 күздік бидайының өнімі гектардан 53 ц құрады.
Агротехнологияларды трансферттеу және коммерцияландыру орталығының басқарма төрағасының орынбасары, PhD докторы Бауыржан Калибаев Қазақстанның оңтүстігіндегі күздік бидайдың ең танымал сұрыпы — «Стекловидная 24» екенін айтты. Сондай-ақ, «Богарная 56», «Наз», «Қарлыгаш», «Алмалы» кең таралған. Әрине, бұл сұрыптардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар, ал фермерлер өз егістіктерінде жақсы көрсеткендерін таңдайды. Отандықтардан басқа, ресейлік — «Алексеич», «Безостая 100» және украиналық «Одесская» сұрыптары бар.
Қазақстанның оңтүстік облыстарының климаты күздік бидайды өсіруге мүмкіндік береді. Артықшылығы - күздік дақылдардың өнімділігі күзгі және көктемгі ылғалды тиімді пайдалануына байланысты көктемгі дақылдарға қарағанда 25-30%-ға жоғары.
Солтүстік Қазақстан облысының «Сервис-ЖАРС» шаруашылығы бесінші жыл бойы «ЭкоНива-Семена» бидай тұқымын пайдаланып келеді. Биыл «Скипетр» сұрыпының күздік бидайы егілді.
Шығыс Қазақстан облысы Глубокое ауданының «Виситаев Р.Д» шаруа қожалығында «Суффле Қазақстан» компаниясы үшін сыра қайнататын арпа, сондай-ақ күздік және жаздық бидай өсіріледі. Кәсіпорын басшысы Тимур Виситаев күздік бидай шаруашылық үшін күрделі мәселе екенін атап өтті. Ол 1300 га егілді және бұл бұрынғы жылдарға қарағанда аз. Мәселе мынада, күздік бидай дақылдары көктемгі құрғақшылықтан да қатты зардап шегеді. Биылғы жылы «Виситаев Р.Д.» австриялық «Туранус» сұрыпына қосымша «ЭкоНива-Семена» компаниясының өз селекциясының «ЭН Цефей» күздік бидай сұрыпын сатып алды.
«Цефей» биыл бізді таң қалдырды. Егін жинау басталғанға дейін «Туранус» жақсы көрінді. Бірақ жинау кезінде сандарды салыстырғанда, мен «Цефейдің» кем емес, ал кейбір егістіктерде «Туранустан» көп бергенін көрдім. Сондықтан ол қазір ауыспалы егісте қалады», — деді Тимур Виситаев.
«Астана-Бизнес» агрохолдингіне кіретін Солнечное ауылындағы «Майлы дақылдардың тәжірибелік шаруашылығы» ауыл шаруашылығы өндірісінің заманауи технологиялары енгізілетін тұқым шаруашылығы болып табылады. «МДТШ» ЖШС егіс алқаптарының құрылымында – 10 мың гектар, оның ішінде 7 мың гектарға жуығы егістік. 1000 га қысқы дақылдармен егілді. Күздік бидай сұрыптарының қатарына «Граф», «Гром», «Прасковья», «Собербаш», «Безостая 100», «Жива», «Маркиз», «Этнос», «Кавалерка», «Сварог», «Веха» жатады.
Демек, күздік бидай негізінен қыстауға қалыпты жағдай бар барлық аймақтардағы дала және орманды-дала аймақтарында өсіріледі. Оны өсірудің негізгі аудандары: Түркістан, Жамбыл, Алматы және Батыс Қазақстан облыстары. Қазақстанның аграрийлері елді мекендердің ауа-райына сәйкес келетін күздік бидай сұрыптарын таңдайды.
© Марина Коб, baibolsyn.kz, 2024 ж.
