Соңғы уақытта ешкі шаруашылығы сүт пен одан өндірілетін өнімдердің диеталық және емдік қасиеттеріне байланысты әлемнің көптеген елдерінде перспективалы салаға айналуда. Қазақстанда ол мал шаруашылығының перспективалы салаларының бірі болып табылады. Ешкілер — өсіру үшін үлкен аумақтар мен жайылымдарды қажет етпейтін өте көнбіс жануарлар. Оларға сүтті толық өндіру үшін жасыл желектері бар өте кішкентай аймақ жеткілікті. Ешкі сүті минералдарға бай, олардың ішінде: кальций, калий, магний, натрий, фосфор, темір, мыс және марганец бар. Ешкі сүтінің құрамындадәрумендер де бар — бұл В дәрумендері, А, D дәрумендері және С дәруменінің аз мөлшері.
Қазақстанда ешкілер біркелкі таралмаған. Ешкі өсірумен негізінен ірі емес, орта, шағын фермерлік және жеке шаруа қожалықтары асыл тұқымды мәртебесінсіз айналысады. Нәтижесінде нарық асыл тұқымды жануарлардың тапшылығын сезінеді.
Қазақстанда өсірілетін асыл тұқымды ешкі тұқымдары:
- Заанен ешкі тұқымы ең сүтті болып саналады — бір жануар жылына орта есеппен 800-900 кг береді және көптеген оң қасиеттерге ие, соның арқасында ол үлкен және шағын фермаларда ұстау үшін өте танымал. Қазақстанда бұл тұқым Ақмола (01.01.2022 жылы 1189 бас) және Атырау (01.01.2022 жылы 295 бас) облыстарында, Шымкент қаласында (01.01.2022 жылы 324 бас) өсіріледі. Сүттің сапасы жоғары, ал дәмі жағымды, кілегей нотасымен нәзік. Оны балғын түрінде тұтынуға, ірімшік, сүзбе немесе май жасауға болады. Өнімнің майлылығы орта есеппен 4%-ды құрайды. Көрсеткіш жануардың жасына, сауу кезеңіне және осыған ұқсас факторларға байланысты өзгереді. Ешкілердің сүтею кезеңі 11 айға жетеді. Тіпті ең өнімді тұқымдар шамамен 9 ай сүт береді — бұл түрдің танымалдылығын едәуір арттырады. Заанен ешкілерін тіпті қатал, солтүстік өңір климатында да ұстауға болады. Олар жаңа ұстау жағдайларына тез бейімделеді, ауа-райы апаттарынан қорықпайды. Сүт сауу мөлшері, ересектер мен лақтардың саулығы, сондай-ақ ет сапасы күтімге тікелей байланысты. Егер жылы елдер мен аймақтарда күтім қиындық тудырмаса, солтүстікте қосымша шығындар қажет болуы мүмкін. Рационның ерекшеліктері — тұқым тек бұршақ-дәнді шөптерден шөп пен пәшенді жақсы көреді. Жануардың жайылымын таңдау керек немесе оны алдын ала осындай өсімдіктермен егу қажет. Қыста қайың, жөке, емен, талдан жасалған шоғырды Заанен тұқымына тәтті қорек ретінде ұсынуға болады. Астық тек ұсақталған түрде беріледі, олар тұтас күйінде жемейді. Өнімділікті арттыру үшін кебек, концентрацияланған жем енгізілуі керек. Дәрумендер табиғи түрінде берілуі керек: сәбіз, картоп, қырыққабат, қызылша, алма.
- Тау-Алтай ешкі тұқымы Павлодар облысында өсіріледі (01.01.2022 жылы 4626 бас). Ет көрсеткіштері сүтке қарағанда әлдеқайда жақсы, ешкіден 50% сою шығымы алынады, оның 75%-ы таза ет. Тағы бір жақсы дамыған бағыт—бұл мамық. Тау-Алтай ешкі тұқымының ересектерінен 700 г дейін сапалы мамық алуға болады. Олар қатал климаттық жағдайларға бейімделген, ешкілерге тән аурулардың көпшілігіне қарсы иммунитетке ие. Олар өте қолайлы емес экологиялық жағдайда көбейе алатын көнбіс және төзімді ауылшаруашылық жануарларына жатады. Көптеген шаруашылықтарда ешкілерді ұстау — жыл бойы жайылымда жаю. Жайылымдық жемнен басқа, ешкілерге дөрекі, концентрацияланған жем беріледі, ал кейбір жерлерде сүрлем беріледі, олардың 1 ешкіге шаққандағы үлес салмағы жылына 60-130 бірлік жемді құрайды. Жыл бойы жайылымдық ұстау мамықтың беріктігі мен сапасына теріс әсер етпейді, өйткені мамық жазғы-күзгі кезеңде және қыстың басында өседі, ал осы кезеңдегі жайылымдардың жағдайы әдетте қанағаттанарлық.
- Альпілік ешкі тұқымы Ақмола облысында өсіріледі (01.01.2022 жылы 95 бас). Жануарлар көп сауу, сүтте жағымсыз иістің болмауы, ұзақ сүтею кезеңі, сүт өнімдерінің жоғары сапасы, жеңіл сауу үшін бағаланады. Төмен температураға төзімділіктің жоғары деңгейі. Альпілік ешкілер таулы аймақтан шыққан, бұл олардың жақсы шынығуына ықпал етті. Сондықтан олар ұқсас жағдайларға немесе солтүстік аймақтарға оңай бейімделе алады, бұл көптеген басқа тұқымдардың қолынан келмейді. Жақсы сүт өнімділігі үшін олар ауқымды өнеркәсіптік өндірісте қолданылады. Сүтею кезеңінде жануар 800 литрге дейін сүт бере алады. Жаз мезгілінде ешкілер жайылымда жүреді, бұған қоса жайылым шөбі олар үшін өте қолайлы қорек болып саналады, оларды жасыл жем-шөппен азықтандыру керек, кейде оларға тамақ қалдықтарын беруге болады, сонымен қатаршабылған арамшөптермен қоректендіруге де болады. Тәжірибелі мал өсірушілер рационға ас тұзын қосуды ұсынады — жабайы ортада ешкілер оны жартастардан іздейді. Қыста бұл тұқымның ешкілеріне пішен беріледі. Оларды оқшауланған үй-жайда ұстау керек. Жануарлар көкөністер мен тамыр дақылдарын сүйсініп жейді. Сондай-ақ суық мезгілде рационда минералды қоспалар мен бор болуы керек.
- Ағылшын-нубиялық тұқым Ақмола облысында өсіріледі (01.01.2022 жылы 11 бас). Ешкілердің жеткілікті ірі мөлшері оларды өте өнімді қос мақсатты жануарға айналдырады. Бірінші төлдеуден кейін бір ешкі күніне орта есеппен 3 литр сүт береді. Әрбір кейінгі ұрпақ пайда болғаннан кейін сүт сауу 6 литрге дейін артады. Сүтінің нәзік, кілегей дәмі бар, өйткені май құрамы 7% деңгейінде. Тұқым сүт майларын өндіруде көшбасшы болып табылады: ол орта есеппен 4,6% немесе одан да көп өнім береді. Олар жылуды талап етеді, қысқа қиын төзеді. Жануарларды таза, құрғақ ұстау керек, олар үшін қолайлы температураны сақтау керек. Жыл бойы ұстау үшін оңтайлы орын жайылымда маусымдық жаюмен жылы және құрғақ сарай болады. Жазда жайылымдық оттық — шөптермен, басқа өсімдіктермен азықтандырады. Қыста пішен жинайды. Нубиялықтар арнайы рационды қажет етпейді және басқа тұқымдардың туыстарымен бірдей жемді тұтынады.
- Тоггенбург тұқымы Ақмола облысында өсіріледі (01.01.2022 жылы барлығы 4 бас). Ешкі өсірушілер үшін негізгі құндылық — элиталық ірімшіктер жасау үшін қолданылатын сүт. Сүті жыл бойы, ал сүтею кезеңінде 1000 кг-ға дейін сауылады (рекордтық көрсеткіш — 1200 кг), майлылығы 4,5-8 %. Бұл тұқым қатал таулы климатқа бейімделген. Жануарлар ауа температурасының төмендеуіне жақсы төзеді, аязға шыдамды және қатты желге төзімді. Бірақ ыстықта олар өздерін ыңғайсыз сезінеді, нашар қоректенеді, жиі ауырады. Тоггенбург ешкілері ылғалға төзбейді, тек құрғақ үй-жайда тұруы керек. Жазда ересек жануарлар күніне шамамен 8 кг көк жейді. Қысқы рационға дәрумен-минералды қоспалары бар күнделікті 3 кг пішен кіреді. Бұл тұқымның малын тамыр дақылдарымен, туралған көкөністермен қоректендіруге рұқсат етіледі.
01.01.2022 жылғы жағдай бойынша республика шаруашылықтарының барлық санаттарындағы тұқымдар бөлінісіндегі асыл тұқымды ешкілердің саны туралы толық ақпаратты ҚР АШМ сайтынан табуға болады.
Қазақстанда Атырау облысында бір ғана ірі ешкі фермасы бар — «Сарайшық» асыл тұқымды шаруашылық « ЖШС (Атырау облысы, Махамбет ауданы, Сарайшық ауылы, 87022769999 rozmetova.tamila@mail.ru). Ауыл шаруашылығы кәсіпорны жұмысының негізгі бағыты заанен тұқымды ешкілерді өсіру және ешкі сүтін өндіру болып табылады. Шаруашылық өңделген өнімдердің 12 түрін шығарады — ірімшіктерден сары май мен йогуртқа дейін, тауар көрші Татарстан, Астрахан және Волгоград облыстарының өңірлеріне жеткізіледі. Қолданылатын итальяндық және сербиялық жабдықтар жылына 180 тонна ешкі сүті мен 140 тонна сүт өнімдерін өндіруге мүмкіндік береді. Сондай-ақ фермада олар балалар тағамын шығаруды жоспарлап отыр, ол өзінің қасиеттері бойынша ана сүтінен кем түспейді. Жақын арада ешкі сүтінен балмұздақ пен сарымай өндіру басталады.
Ақмола облысының Целиноград ауданында «Зеренді» асыл тұқымды шаруашылық жұмыс істейді (Қазақстан, Ақмола облысы, Целиноград ауданы, Ақмол ауылы, 9-шы Бесжылдық көшесі, 15 , +7 701 900 7300, plemkhozzerenda@gmail.com). Бүгінгі таңда заанен және альпілік тұқымдарның 1200-ден астам асыл тұқымды ешкілері бар. Басқа фермаларға сатылған асыл тұқымды ешкілер жылына 1000 кг-нан астам өнімділіктің керемет нәтижелерін көрсетеді. Ұрғашы малды ұстау фермасының ауданы — климатты қолдау жүйесімен, азықтандыру жүйесімен, жем-шөп таспаларымен және торлармен жабдықталған 3000 шаршы метрден астам. Табынның құрамы 1236 бас, барлығы 783 сауын табын, 101 суалған табын, 265 төлдейтін ешкі, 12 өндіруші серке, 75 ұрықтандыратын теке. Өндірістік көрсеткіштер орташа — сүтею кезеңінде өнімділік 1120 кг, ата-бабалар бойынша өнімділік 1490 кг, басқа шаруашылықтарға сатылған ұрпақтар бойынша өнімділік — 1250 кг. Орташа май мөлшері — 3,7%, ақуыз — 3,6%. Сүттің жоғары сандық және сапалық көрсеткіштері бар Нидерланды Корольдігі мен Венгрияның үздік селекциясының асыл тұқымды ешкілері кесек ешкі етін де, жартылай фабрикаттарын да алуға мүмкіндік беретін, қуаттылығы ауысымына 75 бас болатын жеке ет өңдеу зауытын қамтамасыз етеді, Италияның қазіргі заманғы сүт зауытында өңдеу үшін қуаттылығы тәулігіне 54 тонна сүт зауытын жоғары сапалы шикізатпен қамтамасыз етеді.
Светлана Қарабанованың «Тамаша» ешкі фермасыhttps://eldala.kz/dannye/kompanii/9860-tamasha (Солтүстік Қазақстан облысы, Булаево қаласы) жақында, 2020 жылы пайда болды. Ол үшін 5 га учаскеде алаң жабдықталды. Шаруашылық заанен ешкілерін өсіруге және сүт өнімдерін өндіруге маманданған. Ферманы жеке толықтыру — қазірдің өзінде 140 бас.
Республикалық ешкі фермасы (Алматы қаласы, Алматы облысы, тел: 8777-317-24-83, 8777-267-12-20, https://moloko-koz.jimdofree.com/) — малдың сүтті тұқымын өсіруге, сүтті өңдеуге және сүт өнімдерін өндіруге маманданған компания. Ешкілердің рационы: шалғынды шөптер, жаңа бұтақты жем, балғын тамыр дақылдары, сондай-ақ қажетті дәнді дақылдар мен құрама жем, бұл сүттің сапасына оң әсер етеді.
Оңтүстік Қазақстан облысында «Асыл тұқымды шаруашылық. Ордабасы ешкі сүті өнімдері» кооперативі құрылды. Іске қосу үшін өндірістік кооператив Нидерландыдан заанен тұқымды 500 бас асыл
тұқымды ешкі әкелді. Қазақстандық ешкілерден айырмашылығы,
заанен тұқымының сүт өнімділігі жоғары. Отандық ешкі тұқымдарының сүттілігі күніне 1,5-2 литр, ал заанен тұқымының сүттілігі 5-6 литрге жетеді.
Айта кету керек, шикізаттың өзін алу кезінде де, агроөнеркәсіптік кешен субъектісі шеккен инвестициялық салымдар кезінде шығыстардың бір бөлігін өтеу кезінде де ешкі шаруашылығы саласын субсидиялау жоқ. Осылайша, осы саланы тиімді дамыту үшін шоғырландырылған шешімдер әзірлеу және қабылдау, атап айтқанда: Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенінің басқа да басым салаларында жасалғандай, ешкі шаруашылығын субсидиялау жөніндегі нормативтік-құқықтық актілерді, нормаларды қабылдау қажет.
Иван Родимченко
