2024 жылы Қазақстанда қант қызылшасын егу алаңы 25,2 мың гектарға дейін ұлғайды, бұл өткен жылмен салыстырғанда екі есеге жуық (13,4 мың га) өсті. Жетісу және Жамбыл облыстарында қант қызылшасының күтілетін жалпы өнімі 436 центнер өнімділікпен 1,2 млн тоннаны құрайды, бұл өткен жылғы нәтижеден екі есе дерлік артық. Бірақ сонымен бірге фермерлер сатуда үлкен мәселеге тап болды. Бұл немен қауіпті және оны қалай шешуге болады — әрі қарай материалда.
Қазақстанда қант қызылшасын үш зауыт өңдейді, олардың өңдеу қуаттылығы:
● Көксу қант зауыты – 250 мың тонна,
● Ақсу – 350 мың тонна,
● Меркі – шамамен 200-300 мың тонна.
Айта кетейік, Тараз қант зауытында қант қызылшасын өңдеуге арналған жабдық жоқ, тек қант қамысын өңдеумен айналысады.
Бұл көлем шамамен 120-130 мың тонна қызылша қант өндіруге мүмкіндік береді. Бұл ретте елдің жыл сайынғы қажеттілігі 550 мың тоннаны құрайды.
«Қантпен толық өзін-өзі қамтамасыз етуге көшу – біздің стратегиялық мақсатымыз, бұл азық-түлік қауіпсіздігін арттыру және импортқа тәуелділікті азайту үшін қажет. Ол үшін қызылшаны өңдеу қуатын 3 млн тоннаға дейін жеткізу керек», – деді вице-премьер Серік Жұманғарин.
Елде бұрын-соңды болмаған қант қызылшасының өнімділігінің ерекше жоғары өсуі өңдеу зауыттарында кезек тудырды. Фермерлер қазан айынан бастап қызылшаны Көксу қант зауытына тапсырған кезде оларға шағымданады. Әлеуметтік желілерде олар жүк көліктерінің созылған тізбектерімен түсірген бейнелермен бөліседі. Жүргізушілердің айтуынша, зауыттың кіреберісінде олар 2-3 тәулік тұруы керек. Фермерлер, егер олар егінді уақытында тапсырмаса, онда ол егістіктерде шіри бастайды деп қауіптенеді.
Ауыл шаруашылығы министрлігі жағдайды реттеу мақсатында зауыттың өткізу қабілеті тәулігіне 3 мың тоннадан 4 мың тоннаға дейін артқанын мәлімдеді. Бұл ретте қабылдау кестесіне сәйкес 9 қарашаға жоспарланған 250 мың тонна қант қызылшасынан 190 мың тонна ғана қабылданды.
Жамбыл облысының фермерлері де қант қызылшасының жиналған көлемінің үлкен болып шыққаны сонша, жалғыз өңдеу зауыты артқан жүктемеге төтеп бере алмайтын жағдайға тап болды.
«Барлығы үш-төрт күн кезекте тұрады. Өзіңізбен бірге тамақ пен суды алып жүрсеңіз жақсы. Мұндағы көбінде ештеңе жоқ, ең жақын дүкен алыс, облыс орталығында. Әдейі сияқты. Жай ғана қабылдай алмай ма? Осы қарқынмен көктемге дейін осында тұрамыз», – дейді қызылша өсірушілердің бірі Нұрдәулет Ахметов.
Жамбыл облысындағы қант зауытының директоры қойма үй-жайларының жетіспеуіне байланысты кәсіпорын қант қызылшасының барлық көлемін жедел қабылдай алмайтынын айтты. Сондай-ақ, зауыт өндірістік қуаттылықты арттыра алмайды, мысалы, түнгі ауысым есебінен, өйткені оған қаржылық ресурстар жоқ.
«Қант зауыттарының барлығына ескертілді, бірақ олар фермерлердің мұндай өнім ала алатынына сенбеді. Зауыттар техникалық тұрғыдан дайын болмады. Олардың шикізат қызметтері өте нашар жұмыс істеді, сондықтан мұндай жағдай орын алды. Қазақстан тарихында мұндай деңгейге шығу ешқашан болған емес», — деді қант өнеркәсібінің тәжірибелі инженері Рахым Кәрімов.
Фермерлер картоп қоймаларында жиналған қант қызылшасын сақтай алмайды, дейді Рахым Каримов. Бұл кеңес дәуірінде жұмыс істеген желдету жүйесі кесіліп, сынықтарға өткізілгендіктен. Қазір ол ешбір зауытта жұмыс істемейді. Сонымен қатар, фермерлер шикізатты Қырғызстанға экспорттай алмайды, өйткені олардың зауыттары өздерінің шикізатымен толтырылған.
«Жақында Үкімет қант қызылшасының өнімі ысырап болмайтынын және барлық шығынды өтейтінін мәлімдеген болатын. Бірақ мұның бәрі бюджет есебінен, яғни халықтың есебінен болады. Бір жылдан кейін ешкім жаңа зауыттар салмайтынын түсіну керек. Ал келесі жылы біз оған ақылмен қарауымыз керек. Қолданыстағы қуаттарды ретке келтіріп, табысты жұмыс істеуге болады. Бір зауыт 500-600 мың тонна өңдей алады. Зауыт жай ғана сақтамай, ырғақты түрде өңдеу керек. Бұл басқару, жөндеу жұмыстарын ұйымдастыру, зауыттарды дайындау ісі», – деп түйіндеді Рахым Кәрімов.
Бұл ретте Қазақстанның вице-премьер-министрі жұмыс істеп тұрған зауыттарды жаңғыртуға болады деп есептейді.
«Біз жұмыс істеп тұрған Меркі және Тараз зауыттарын жаңғырту және жаңа кәсіпорындар салу есебінен қызылшаны қайта өңдеу қуатын 3 млн тоннаға дейін жеткізе аламыз. Мемлекетке жаңа қант зауыттары қажет және біз мүдделі инвесторларға преференциялардың кең спектрін көрсетуге дайынбыз: субсидиялар, салықтық жеңілдіктер, дайын инфрақұрылымы бар жер телімі, жеңілдікті кредиттік ресурстарға қолжетімділік», — деді Серік Жұманғарин.
Қазақстандық фермерлер қант қызылшасын сатуда мәселелер бар, ал олардың сапалы шешімі тек болашақ маусымдарда ғана мүмкін болатын жағдайға тап болды. Ел қантпен өзін-өзі қамтамасыз етуге шығуды жоспарлап отыр және бұл барлық мүдделі тұлғалардың — фермерлер мен зауыт директорларынан бастап Үкіметке дейінгі әрекеттерінің синергиясын қажет етеді.
© Марина Коб, baibolsyn.kz, 2024 ж.
