FAOSTAT мәліметтері бойынша, зығыр нарығының көлемі 2029 жылға қарай 1,54 млрд долларға жетеді деп болжануда, 2024-2029 жылдар кезеңінде орташа жылдық өсім 11,57% құрайды. Зығыр тұқымдары денсаулыққа пайдалы қасиеттеріне байланысты соңғы жылдары танымал болды. Адамдар мен жануарларға арналған тағамдық мақсаттарда пайдаланудан басқа, олар тоқыма өнеркәсібінде де маңызды орын алады. Қазақстанның әлемдік зығыр нарығындағы рөлі қандай – әрі қарай материалда.
2022 жылы зығыр тұқымдарының әлемдік өндірісі 3,9 млн тоннаға жетіп, 2021 жылмен салыстырғанда 18,3%-ға өсті. Алайда, оны өсірудің негізгі елдерінде жалпы алымдардың төмендеуіне байланысты 2023 жылы әлемдік өндіріс айтарлықтай төмендеді. Азия-Тынық мұхиты аймағы осы майлы дақылдардың ең ірі өндірушісі болып табылады. Қазақстан, Қытай, Үндістан, Австралия және Ирак аймақтағы зығырдың негізгі өндірушілері мен тұтынушылары болып табылады.
2023 жылы зығыр тұқымдарының әлемдік экспорты 1,39 млрд доллар сомасына 2,63 млн тоннаны құрады. Зығырдың негізгі жеткізушілері РФ, Қазақстан және Канада болып табылады, олар соңғы 10 жылда осы дақылдың әлемдік экспортының орташа есеппен 70%-дан астамын қамтамасыз етті.
2023 жылғы Үздік-5 зығыр экспорттаушылардың қатарына кірді:
● Ресей — әлемдік экспорттың 56,2% ;
● Қазақстан — 19,6%;
● Канада — 8,3%;
● Бельгия — 5,8%;
● Польша — 3,1%.
2018-2023 жылдары Ресейден (3,7 есе немесе +1,1 млн тонна), Қазақстаннан (+18,4% немесе +80,2 мың тонна) және Украинадан (2,9 есе немесе +26,3 мың тонна) зығыр тұқымын жеткізу едәуір өсті.
Зығыр тұқымдарының орташа экспорттық бағасы тоннасына 530 долларды құрады, бұл 2022 жылғы деңгейге қарағанда 33,1%-ға төмендеді. Ең қымбат өнімдер Нидерландыдан (әлемдік бағадан 2,7 есе жоғары), Германиядан (2,4 есе жоғары) және Үндістаннан (2,1 есе жоғары) жеткізілді. Ең төмен бағалар Ресейден (әлемдік орташа бағадан 20,3%-ға төмен), Украинадан (13,8%-ға төмен) және Қазақстаннан (12,6%-ға төмен) жеткізілімдерге тіркелді.
2023 жылы зығыр тұқымдарының әлемдік импортының көлемі 1,35 млрд доллар сомасына 2,55 млн тоннаны құрады. Зығырдың негізгі импорттаушылары - Қытай, Бельгия және АҚШ. Олардың әлемдік импорттағы орташа жиынтық үлесі соңғы онжылдықта 60%-дан асты.
2023 жылдың қорытындысы бойынша зығыр тұқымдарының ірі импорттаушылары:
● Қытай — әлемдік импорттың 48,5%;
● Бельгия — 16,8%;
● АҚШ — 4,8%;
● Польша — 4,4%;
● Нидерланды — 3,7%.
2018-2023 жылдары Қытай (3,2 есе немесе +848,6 мың тонна), Ресей (4,9 есе немесе +34,5 мың тонна) және Қазақстан (414,7 тоннадан 41,7 мың тоннаға дейін) тарапынан зығыр тұқымын сатып алу едәуір ұлғайды.
2023 жылдың қорытындысы бойынша зығыр тұқымдарының орташа импорттық бағасы 2022 жылға қарағанда 35,6%-ға төмендеп, бір тонна өнім үшін 528 долларды құрады. Жетекші импорттаушы елдердің ішінде ең қымбат тұқымдарды Германия (әлемдік орташа бағадан 95,0% жоғары), Франция (81,6% жоғары), АҚШ (75,1% жоғары) және Нидерланды (54,2% жоғары) сатып алды. Ең төмен сатып алу бағасы Қазақстанда (әлемдік орташа бағадан 59,4%-ға төмен) және Ауғанстанда (48,5%-ға төмен) байқалды.
Негізгі экспорттаушылар мен импорттаушылардың аумақтық орналасуын ескере отырып, АҚШ нарығы негізінен канадалық зығырмен қамтамасыз етіледі, ал Қытай мен Бельгия нарықтарында РФ мен Қазақстан арасында бәсекелестік байқалады, олар үшін бұл нарықтар маңызды болып табылады.
Қазақстандағы жалпы алым 2022 жылы 845,6 мың тоннаны құрады, бұл алдыңғы кезеңнен 9%-ға жоғары. Осыған қарамастан, бұл дақылдың қазақстандық өндірісі ел үшін 2020 жылғы рекордтық деңгейден едәуір төмен болып қалды, бұл кезде көрсеткіш 1,1 млн тоннаны құрады. 2023 жылы егіннің 57% өлімі өндірістің төмендеуіне әкелді. Қазақстан осы дақылды өндіруде әлемдік көшбасшы болуды тоқтатты, ал оның орнын Ресей алды. Ресми статистикаға сәйкес, 2023 жылы бұйра зығырдың жалпы жинағы 361,7 мың тоннаны құрады, бұл 2022 жылғы көрсеткіштен 2,33 есе төмен.
Орташа өнімділік 2022 жылы гектардан 6,3 ц-ден 5 ц-ге дейін төмендеді. Солтүстік Қазақстанның өндірушілері өткен маусымда әдеттен тыс сапасыз зығыр алды.
Мысалы, Ақмола облысында өнімділік гектардан 1,5-4 ц деңгейінде бағаланды. Мұндай нәтиже, фермерлердің пікірінше, құрғақ жаздың салдарынан болды. Солтүстік Қазақстан облысы фермерлерінің мәліметтері бойынша, жаңбырға дейін жиналған зығыр гектардан 5-7 ц өнімділікті көрсетті, ал жаңбыр кезінде жиналған майлы дақылдың өнімділігі гектардан 5 ц-ден аспады. Облыстың кейбір шаруашылықтарында егін орағын аяқтау мүмкін болмады. Жауын-шашынның орнын аяз басып, егістікте қалған зығыр қатып қалды.
2023 жылы зығырдың егістік алқабы 726 мың гектарға дейін төмендеді (2022 жылы 1,34 млн гектар). "Айтас Агро" бас директоры Талғат Алдажаровтың айтуынша, бұл ЕО-ның пестицидтермен ластануға қойылатын талаптарының артуына және алдыңғы сауда маусымында майлы дақылдардың төмен бағасына байланысты болды.
2024 жылы Қазақстанда бұйра зығыр егіс алқабы өсіп, 971,6 мың га құрады.
Болжам бойынша, Қазақстанда майлы зығырдың жалпы жиналуы осы маусымда 40%-дан 453,4 мың тоннаға дейін ұлғаюы мүмкін. Осының арқасында экспорт 10%-ға артуы тиіс.
© Марина Коб, baibolsyn.kz, 2024 г.
