Қазақстанда 2024 жылы соңғы 10 жылда рекордтық өнім - 26,7 млн тонна астық жиналды. Салыстыру үшін: 2023 жылы қазақстандық ауыл шаруашылығы өндірушілері 17,1 млн тоннаны, 2022 жылы — 22,03 млн тоннаны, 2021 жылы — 16,37 млн тоннаны бастырды. Белгілі болғандай, жоғары өнім тек жаңа мүмкіндіктер ғана емес, сонымен бірге сақтау, сату және логистика сияқты ескі мәселелер. Қазір не болып жатыр — әрі қарай материалда.
2024 жылдың күзінің басында ауыл шаруашылығы министрі Айдарбек Сапаров Қазақстанда астық сақтауға арналған сыйымдылықтардың көлемі жеткілікті екенін атап өтті. Оның айтуынша, елде жалпы сақтау сыйымдылығы 13,2 млн тоннадан асатын 191 лицензияланған астық қабылдау кәсіпорны жұмыс істейді. Сонымен қатар, фермерлердің 15,8 млн тонна астық сыйымдылығы бар.
«Біздің алдымызда тұрған басты міндет — егінді уақтылы және сапалы жинап қана қоймай, оны сақтау. Әкімдіктер ауыл шаруашылығы құрылымдарына жан-жақты қолдау көрсетуі тиіс. Қажет болған жағдайда элеваторлардың жұмысын екі ауысымда ұйымдастырыңыз», — деп министр мемлекеттік органдарға тапсырма берді.
Бірақ егін жинау жаңбырдың салдарынан жоғары ылғалдылық жағдайында болғандықтан, элеваторлардың алдына жүк көліктерінің үлкен кезектері жиналды — қабылдау баяу жүрді, өйткені түскен көлемді кептіруге көп уақыт кетті. Көптеген ауылшаруашылық кәсіпорындарының жеке қоймалары барлық егістіктерді бастыру аяқталғанға дейін толтырылды, өйткені өнімділік әдеттегіден екі-үш есе жоғары болды. Тағы бір қиындық жүк көліктерінің тапшылығы болды.
Фермерлер үшін астықты сақтаудың балама нұсқаларының бірі полимерлі жеңдер болды. Мәселен, Қазақстанның астық консорциумы (Ақмола облысы және Солтүстік Қазақстан облысы) жеңдерге 80 мың тонна жаңа бидай жүктелетінін хабарлады. Полимерлі жеңдер астықты сақтаудың тығыздығын қамтамасыз етеді, сонымен қатар күн сәулесінің түсуіне жол бермейді. Бұл оларды ұзақ уақыт ашық ауада қалдыруға мүмкіндік береді.
Қостанай облысының фермерлері элеваторлардың жүктелу мәселесіне тап болды. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары басшыларының айтуынша, элеваторлар жаңа егіннің астығын қабылдамайды. Мұның себебін фермерлер жөнелтуден көреді, сондықтан элеваторлар орынды босата алмайды. Биылғы жылы бидайдың төмен бағасы да жағдайға теріс әсер етеді, бұл астықты элеваторлардан жөнелтуді тежейді.
Фермерлердің шағымдарының бірі – элеваторлардың қысқа жұмыс күні, ол әдетте үшінші тарап клиенттері үшін сағат 18.00-де аяқталады. Қостанай облысындағы ірі астық қоймаларының бір бөлігі холдингтерге немесе компаниялар тобына тиесілі. Бұл сақтау қуаты жоқ фермерлер үшін үлкен қиындықтар туғызады.
Ақмола облысының фермерлерінде де осындай мәселелер бар. Мәселен, Сандықтау ауданының «Көкшетау Астық Инвест» ЖШС егістіктен 6 мың тонна астық жинады. Жартысы элеваторларға жіберілді, шамамен 3 мың тонна астық ашық аспан астында жатыр.
Шарттар жасалған элеваторларда әлі сақтауға арналған бос сыйымдылықтар жоқ. ЖШС директоры Жасұлан Әлібаевтың айтуынша, жергілікті трейдерлер вагондардың тапшылығына шағымданып, АҚП алаңын босата алмайды. Күтуді сұрады.
«Алатау» ЖШС директоры Әбубәкір Абаев элеваторларды толтыру жағдайы мезгіл-мезгіл өзгеріп тұратынын айтады. Жүктелуіне қарай АҚП астықты қабылдауды тоқтатады, жөнелту жүргізілгеннен кейін – қабылдауды қайта бастайды. Оның айтуынша, элеваторларда келіп түскен бидайды қабылдау мен кептіруді бір мезгілде жүргізуге уақыт жоқ.
«Бидай мен арпаны токта сақтауға тура келеді. Мұның бәрі нашарлайды, шіріп кетеді, өйткені біздің элеваторлар толған және астықты қабылдамайды. Олар айтқандай, вагондардың жоқтығынан. Өткен жыл қиын болды, біз барлық егінді жоғалттық. Биылғы жыл іс жүзінде қайталанады. Бұл шешілмеген жүйелік мәселе. Қандай да бір себептермен біз егін жинаған кезде барлық вагондар жоғалып кетеді, элеваторлар толады және жақсы өнім алған кезде бізде төтенше жағдай болады», — деді «Құсайынов и К» ЖШС атқарушы директоры Димаш Мұқанов.
«Белгородское» ЖШС басшысы Артем Любимов олардың астықты элеваторларға қабылдауда мәселелер бар екенін, өйткені олар толып қалғанын және үлкен кезектер тұрғанын айтты.
«Арна» АҚП директоры Клара Меңдібаева осы маусымда қалыптасқан егінді сақтау жағдайына түсініктеме берді:
«Көптеген фермерлердің тіпті уақытша сақтауға арналған жеке қоймалары жоқ. АҚП-не бәрі бір мезгілде егін әкелсе, тұншығып қалатыны анық. Неліктен қоймалар босатылмайды? Себебі сату жоқ, тиісті баға жоқ. Егер бар болса, онда вагондар жоқ, жөнелтуге мүмкіндік жоқ – теміржолдағы құлдырау», — деп түсіндірді ол.
Тақырып бойынша оқу: Неліктен жыл сайын Қытайға жүк тасымалдауда қиындықтар туындайды?
Белгілі болғандай, биылғы маусымның жоғары өнімі қазақстандық фермерлерге пайда әкелмеді. Бидай бағасы жоғары көлемдегі қысыммен, сақтау сыйымдылығының жетіспеушілігімен және экспортқа жөнелту мәселелерімен төмендеді.
Тақырып бойынша оқу: Қазақстан фермерлері бидай бағасының қасақана құлдырауына шағымдануда
«Бүгінде азық-түлік бидайының үшінші класы үшін трейдерлер 65 мың теңге ұсынады. Бұл оның өзіндік құны 78-80 мың теңге шегінде өзгеріп отыратындығына қарамастан. Биылғы жылы мол өнім алынды, бірақ ол тек заманауи агротехнологияларды қолданған, топыраққа жеткілікті тыңайтқыштар енгізген, қосымша қаржылық жүктемені өз мойнына алып, зеңге қарсы фунгицидтік өңдеу жүргізген өндірушілерде ғана сапалы болды», – деді Әбубәкір Абаев.
Астықты сатудағы мәселелерді Артем Любимов та растады:
«Биыл 10 мың гектарға жуық егін егіп, гектардан 25 ц өнім алдық. Біз бұл саннан ылғалдылық пайызын, пайлар үшін төлемді алып тастағанда, 20 центнер қалады. Егер бір тонна астық үшін 65 мың теңге ұсынылса, онда мен гектардан 130 мың теңге аламын, ал гектарына мен 128 мың теңге салдым. Бұл кептіру шығындарын есепке алмағанда, ол әлі де жалғасуда», — деді фермер.
«Көкшетау Астық Инвест» ЖШС директоры Жасұлан Әлібаев Азық-түлік корпорациясы алдындағы міндеттемелерін орындау үшін 4-5 сыныпты бидайды өткізіп, 3-сыныпты сатып алғысы келгенін айтты, бірақ сата алмады. Себебі — трейдерлерде ақша жоқ. Нарық тұр — ешкім сатпайды, сатып алмайды, ешқайда апармайды.
«Сырттай қарағанда жағдай басқаша көрінеді — мемлекеттен үлкен қолдау көрсетіледі, фермерлер жақсы өнім жинады, бастапқы жарнасыз лизинг, жеңілдікті дизель отыны. Мен дауласпаймын, мұның бәрі қажет. Бірақ мұндағы негіз басқа жерде жасырылған — бұл баға. Осындай төмен бағамен ауыл шаруашылығы жақын арада құлдырайды. Мен есептеулер жасадым. 1 гектарға астықтың өзіндік құны 115,5 мың теңгені құрайды. Бұл жалдау және лизингтік төлемдер болмаған жағдайда субсидияларды есепке алмағанда. Қазір бидайдың орташа бағасы 4 сыныпқа 50 мың теңге. Нөлге жету үшін өнімділік гектардан 23,1 ц болуы керек. Ал көптеген шаруашылықтарда гектардан 10-нан 20 ц-ге дейін. Ал бұл шығын», - деп қорытындылады Димаш Мұқанов.
Қазақстанда жағдай нарық пен оның қатысушылары рекордтық егінге дайын болмайтындай қалыптасты. Мұның кепілі шағын және орта фермерлер болды. Жеке сақтау орны жоқ адамдар. Және олар тіпті барлық қалауларымен оларды тұрғыза алмайды. Бұл тұйық шеңбердің бір түрі. Астықтың бағасы төмен, оны сақтайтын жер жоқ. Сатуға да, қайта өңдеуге де болмайды. Мұндай жағдайларда элеваторлардың және/немесе қоймалардың құрылысы туралы айту мүмкін емес. Себебі фермерлердің күн тәртібінде олардың еңбегі босқа кетпеуі үшін табыс табу керек.
© Марина Коб, baibolsyn.kz, 2024 ж.
