Ірі қара мал тұқымдары туралы айтатын болсақ, бұл қара түсті түрі ұзақ талқыланатын болады, өйткені абердин-ангус тұқымын мал шаруашылығынан алыс адам ғана білмейді. Оларды «етті мал шаруашылығының інжу-маржаны» деп атайтыны бекер емес. Бірақ қандай еңбегі үшін? Әрі қарай, ангустарға ірі қара мал арасында элиталық мәртебені сақтауға мүмкіндік беретін барлық өндірістік сипаттамаларды қарастырайық.
Бірақ алдымен тарихқа үңілейік. Тұқым Шотландияда қалыптасты, ал ангустардың ата-бабалары Шотландияның солтүстік-шығыс графтықтарында негізгі жұмысшы малы - Абердин мен Ангус болған галловей және хайленд тұқымды британдық аборигендік ірі қара малының өкілдері болып табылады. Бұл тұқыл жануарлар жағалаудағы қалалардың жомарт жайылымдарында жайылған. Ол кезде табында мүйізділер де болды, бұқалар мен құнажындардың түсі әртүрлі болды. 18 ғасырдың аяғында галловей мен хайленд малын шағылыстыру арқылы абердин-ангус тұқымы пайда болды.
Тұқымды жақсарту үшін шотландиялық мал өсірушілер шамамен 100 жыл бойы сырт бітімі мен ерте жетілуін жақсартып, ет сапасы мен сою салмағын арттыруға баса назар аударды. 1873 жылы ангустар Солтүстік Америкаға экспорттала бастады. Уақыт өте келе тұқым планетаның әр түкпіріне таралып, Еуропада, Азияда, Австралияда, Аргентинада және Жаңа Зеландияда селекционерлер арасында танымал болды.
Бұл қара түсті мүйізсіз мал. Жануарлардың дене бітімі өте ықшам, бірақ күшті және бұлшықетті, ал жұқа және серпімді тері дененің рельефіне одан әрі көңіл аударады. Бұқалардың орташа салмағы 800-ден 1000 кг-ға дейін, ал сиырлардың салмағы 550-ден 700 кг-ға дейін. Ангустардың басы кішкентай, бірақ ауыр, маңдайы сәл алға қарай созылып, қабақтың көрінісі пайда болады. Мойын қысқа және көзбен бас иықпен біріктіріледі. Малдың аяқтары кішкентай, тегіс және дұрыс орналастырылған, артқы жағы түзу, ал шоқтығындағы биіктігі орта есеппен 116-118 см. Тұқымның ерекшелігі - туа біткен тұқыл: бұқалар да, сиырлар да генетикалық тұрғыдан мүйізсіз. Түске келетін болсақ, абердин-ангус – көмір-қара жүні бар жануарлар, бірақ қызыл түсі тұқымның стандарты болып саналады, сондықтан АҚШ-та екі атау бар - «black angus» және «red angus».
Бұл өте төзімді тұқым. Ангустардың температуралық диапазоны -40°C-тан +40°C-қа дейін болады. Сондықтан жанып тұрған күн немесе қатты аяз жануарларды қорқытпайды, бұл оларды географиялық тұрғыдан ұстауға үлкен әлеует ашады. Егер ангустарды жеткілікті сумен қамтамасыз етсе, онда оларды жыл бойы еркін жайылымда ұстауға болады. Бірақ осындай төзімділігіне қарамастан, малдың күн сәулесінен баспана алатын орны болғаны жөн. Сондықтан, аумақта ағаштардан немесе бұталардан табиғи көлеңке болмаған жағдайда, шатыр салған дұрыс. Қораларда ұстауға келетін болсақ – төмен температураға төзімділікке байланысты онда қосымша жылыту қажет емес. Ангус қорасында тазалық пен тәртіп, уақытында жиналған көң, сондай-ақ еркін қол жетімді таза ауыз судың болуы маңызды. Жануарлар қақтығыспайды, сондықтан қорада байлаусыз ұсталады.
«Мал шаруашылығы кешенін салу үшін орынды таңдау - бұл тұтас ғылым. Биыл біз үш жаңа ферманы іске қостық және дұрыс орынды таңдауға көп уақыт жұмсадық. Біз жел жүктемесін азайту үшін кешенге орын таңдағанда табиғи екпелерді қолдандық. Табиғи еңісі бар жер телімі таңдалды. Қыс мезгілінде жануарларға сумен қамтамасыз ету қалай жүреді деп жиі сұралады, өйткені бұл әдетте үлкен мәселе – судың қатып қалу қасиеті бар. Біз жылытылатын ішетін ыдыстарды орнаттық, ал қазір минус жиырма градуста аздаған желде ішетін су қатып қалмайтынын көріп отырмыз», – дейді «Атамекен Агро» АҚ мал шаруашылығы департаментінің директоры Арсен Исламов.
Абердин-Ангус етінің жалпы салмағына қатынасы өте жоғары. Концентраттармен қосымша азықтандырусыз және жайылымда мал жақсы өнімділікті көрсетеді.
Ангустар ірі қара малдың әртүрлі сүт және ет-сүт тұқымдарымен шағылыстыру үшін қолданылады, жануарлар ет қасиеттерін өте жақсы жеткізеді. Ұрықтандыру жасанды және табиғи түрде қолданылады. Бұл тұқымның өкілдері үшін алғашқы жұптасу 14-15 ай жасында мүмкін болады. Буаздық кезеңі – 9 ай, ал алғашқы төлдеу орта есеппен 24-27 айда болады. Бұзаулардың өнімділігі 100 сиырға 95-99% құрайды, бұл орташа есеппен жылына бір сиырдан бір бұзау. Жаңа туылған қашарлардың орташа салмағы 22-25 кг, ал бұқалардың салмағы 25-28 кг. Алғашқы 8-10 айда бұзаулар сорғышта болады. Ангустардың орташа тәуліктік салмағы жоғары – 1000-1500 г. Алты айлық сүтте бұл тұқымның бұзауы 180 кг-ға жетеді. Ал үш жыл ішінде бордақылау кезінде жас мал жарты тоннаға дейін салмақ қосады. Ересек малдың етінің сою өнімділігі – 60-70%.
Сүт өнімділігіне келетін болсақ, ол лактация кезеңінде 1600-2000 л құрайды.
Ангус азығының негізі – жасыл жем. Қыста азығы сүрлем, шөп, тамыр дақылдары, ұсақталған дәндер мен құрама жемдерден тұруы мүмкін. Минералды қоспалар да қолданылады: сүйек ұны, трикальций фосфаты, фосфорсыздандырылған фосфат және диаммоний фосфаты. Мал азығының конверсиясы өте жоғары: 1 кг салмақ жинау үшін жануар 6,5 кг жем бірлігін тұтынуы керек. Бордақыланған малдың азығына ұсақталған астық, шөп, премикс және құрама жем кіреді.
«Ангус – ірі қара малдың ет тұқымдарының арасында бройлердің бір түрі. Әрине, олар күні бойы шайнап жүреді. Біз шөпті қолданамыз, бізде жоңышқа бар - біз оны дәмдеуіш ретінде қолданамыз. Миксерде шөп, арпа сабаны, бидайдың жұмсақ сорттарының сабаны ұнтақталады, содан кейін бәрі жем үстеліне төгіледі, мезгіл-мезгіл трактор өтіп, оларға қосып береді. Бізде дәнді дақылдар бар, сонымен қатар біз майлы дақылдарды қосамыз – күнбағыс, зығыр, сол мақсары – мұның бәрі пайызбен араласады, ұсақталады және малға беріледі. Біз бор, тұз қосамыз, сонымен қатар тағамдық қоспалар түрінде тыңайтқыш сатып аламыз», – дейді «Колос-фирма» ЖШС директоры Инна Корнеева.
Егер ангус етінің дәмдік сипаттамалары туралы айтатын болсақ, онда піштірілген бұқалардан үздік сапалы өнімдер алынатынын ескерген жөн. Бірақ құрама жем, керісінше, дәмін нашарлатады.
Тақырып бойынша оқу: Абердин-ангус (Aberdeen Angus)
Тұқымның артықшылықтары мен кемшіліктері
Ерте жетілу және жоғары салмақ қосуы. Міне, ангустардың басты артықшылығы. Өйткені, әрбір малшы аз уақыт ішінде көбірек ет алуға мүдделі. Сонымен қатар, абердин-ангус малының еті элиталық және «сенімді» өнім болып саналады және бұл сиыр етін мәрмәрлігі мен дәмі үшін нарықта ерекше бағалайды.
Әмбебаптық. Бұл тұқым коммерциялық – ет және асыл тұқымды ұстауға келеді.
Төлдеудің жеңілдігі. Абердин-ангус сиырларындағы жамбас сүйегінің ені мен бұзаудың салмағы аз болғандықтан, сиырлар өздігінен бұзаулайды және сырттан көмек қажет етпейді. Олардың аналық инстинкті күшті, сондықтан сиырдың бұзауын күту жақсы нәтиже береді. Сонымен қатар, жұптасу кезінде ангустар өздерінің тұқымдық сипаттамаларын жақсы жеткізеді, бұл болжамдылық пен сенімділікті қамтамасыз етеді.
Төзімділік. Ангустардың қара табындарын біздің планетамыздың әр түкпірінен көруге болады. Мал жоғары және төмен температураға жақсы бейімделеді. Ал туа біткен мүйізсіздік дәстүрлі мүйізсіздендіру (өнімділіктің төмендеуі, иммунитеттің төмендеуі) байланысты болатын жарақаттар мен басқа да мәселелердің қаупін азайтады.
Коммерциялық пайда. Өнім бірлігіне азықтық шығындардың аздығына байланысты абердин-ангус тұқымды мал – бұл ет бизнесі үшін тамаша нұсқа, өйткені ол табыстылыққа жоғары кепілдік береді.
Тақырып бойынша оқу: Қазақша «корова» деп қалай айтуға болады? Қазақстанның мал шаруашылығы атласы: сиыр еті
«Біз он жыл бұрын абердин ангустарын әкелдік, осы уақыт ішінде біздің малымыздың саны айтарлықтай өсті. Біз жыл сайын ел бойынша асыл тұқымды жас малды сатамыз, сондай-ақ бұл бұқаларды бордақылаймыз және олармен ешқандай мәселе жоқ деп айтуға болады. Бұл мал өсіруге, өсіруге және бордақылауға өте қолайлы», – деп атап өтті «Терра» ЖШС директоры Арман Исмурзин.
Әлсіз жақтарына келетін болсақ, ангустарда олар аз. Кемшіліктерге ангус салмағының өсуін бақылау қажеттілігі жатады. Оларды артық азықтандыруға болмайды, өйткені семіздік жағдайында жануарлар «аяғына құлап кету» қауіпі бар. Сонымен қатар, артық салмақ сиырлар үшін буаздық пен төлдеу кезінде қосымша қиындықтар болып табылады.
Ангустардың ерекшеліктеріне олардың үлкен жайылымдарға деген қажеттілігі де жатады. Бұл критерий шаруашылықтарды осы тұқымды таңдауда шектейді, өйткені барлығында жеткілікті жер жоқ.
Айқын аналық инстинкт сонымен қатар осы ірі қара тұқымын өсіруде аздап қиындықтар тудыруы мүмкін. Кейде бузаулары үшін алаңдайтын сиырлар агрессивті әрекет етуі мүмкін.
Абердин-ангус тұқымы әлемдегі ең көп таралған екінші тұқым болып саналады. Мұндай танымалдылықтың басым факторы малдың ерте жетілуі болды. Барлық өндірілген мәрмәр сиыр етінің шамамен 80%-ы ангус еті. Қазіргі уақытта тұқым Англияда, АҚШ-та, Канадада, Аргентинада, Жаңа Зеландияда, Австралияда, сондай-ақ Ресейде кең таралған. Бұл мал Қазақстанға 2009 жылдан бастап әкеліне бастады және қазір көптеген ірі және ұсақ шаруашылықтарда, бордақылау алаңдарында және асыл тұқымды өнімдерде ұсталады. Олардың ішінде 2010 жылдан бастап Абердин-ангус тұқымын өсірумен айналысатын KazBeef тігінен интеграцияланған холдингі бар. Сондай-ақ, 2012 жылы «Атамекен-Агро» агрохолдингі 1300 абердин-ангус қашарын сатып алды. Бұдан басқа, бұл тұқымды «Север Агро-Н», Lake Farm, «Мамбетов и К», KazBeef, «Терра», «Колос-фирма», «Ардак», «Азия Тарангүл» және басқа да көптеген компанияларда ұстайды. Бұл тұқымды өсіруде озық шаруашылықтар австралиялық және канадалық фермерлердің әдістерін қолданады. Көптеген бордақылау алаңдарында желден қорғауды қолдана отырып, жыл бойы ашық ауада мал ұстаудың Солтүстік Америка технологиялары енгізілді. Мал өсірушілерге Қазақстанның ангус республикалық палатасы қолдау көрсетеді.
«Ангустың қорқынышты, жабайы және адамдарды жейтіні туралы ертегілер мен әртүрлі әңгімелер болды, бірақ бүгінгі күнге дейін фермерлер генетика арқылы табынның өзін жақсарту арқылы малды азайтуға және сонша ақша табуға болатынын түсінді. Ең алдымен, олардың тез өсіп жатқандығына байланысты», – дейді KazBeef LTD асыл тұқымды өнім директоры Ермек Өмірзақов.
Ақпараттық талдау жүйесінің деректері бойынша 2021 жылы әлемде абердин-ангус тұқымының асыл тұқымды мал басы 109 мың басқа жетті. Қазақстанның ангус республикалық палатасының қатарына 107 шаруашылық кіреді.
Абердин-ангустарды басқа ірі қара тұқымдарымен шағылыстыру арқылы алынған ең танымал будандастырылған мал – бұл Блэк болди - ангустың герефордпен жұптасуының нәтижесі. Мұндай бұзаулар негізінен тұқыл болып туылады және ақ тұмсығы бар қара түсті басым.
2022 жылдың тамыз айының соңында СҚО-да мал өсірушілердің республикалық жиналысында сауда нәтижесінде салмағы 1 тонна абердин-ангус тұқымды бұқа сатылды. Батыр есімді ауыр салмақтың бағасы рекордтық 2,2 млн теңгені құрады. Ал Батырдың селекционерлері - Солтүстік Қазақстан облысының «Аина» шаруа қожалығы.
Абердин-Ангус ірі қара тұқымы – бұл шынымен де ет өсірудің бірінші лигасы. Бұл малға деген қызығушылық пен олардың өнімдеріне деген сұраныс біртіндеп артып келеді, өйткені тұқымда көптеген күшті жақтары бар. «Ангус» брендінің өзін көптеген адамдар біледі, тіпті ауыл шаруашылығына жақын емес адамдар да біледі. Азық-түлік пен техникалық қызмет көрсету шығындарына келетін болсақ, олар жақсы салмақ қосуы мен элиталық ет сапасымен төлейді. Қазақстанда өсіру үшін бұл қара сымбаттылар өте қолайлы және олар елдің көптеген фермаларында және әртүрлі климаттық аймақтарда ұсынылған.
© Виктория Сумченко, baibolsyn.kz, 2024 ж.
