Дақылдарды егу және өсіру үшін оңтайлы жағдай жасау әрбір егіс басталғанға дейінгі маңызды кезең болып табылады. Бұл әрекеттердің барлығы, ең алдымен, ылғалдың сақталуына бағытталған, бұл жоғары өну жылдамдығын қамтамасыз етеді. Егіс алдында топырақты сапалы дайындау үшін нені білу керек — әрі қарай материалда.
Егіс алдындағы топырақты өңдеу - бұл өсімдіктер қалыпты өсіп, дамитын оңтайлы топырақ климатын қамтамасыз ететін технологиялық әдістер кешені.
Топырақты дайындау физикалық жетілуі кезеңінде, қар еріген кезде өтеді. Пісіп-жетілуі деп топырақтың жақсы ыдырап, өңдеу техникасына жабыспайтын ылғалдылық деңгейін айтады.
Мұндай тапсырмаларды орындау үшін топырақты алдын-ала дайындау қажет:
● ылғалдың оңтайлы деңгейін сақтау;
● өсімдік қалдықтарын түпкілікті ұнтақтау және оларды топырақпен араластыру;
● жердің бүкіл ауданын сепкіш өткеліне теңестіру;
● жеткілікті тереңдікте қопсыту;
● арамшөптердің өскіндерін механикалық жою.
Технологиялық операциялардың бұзылуы топырақтың тығыздалуына әкелуі мүмкін, бұл өз кезегінде осындай жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін:
● судың тоқырауы және эрозиялық процестердің дамуы;
● топырақтың жеткіліксіз желдетілуі;
● микробиологиялық белсенділіктің төмендеуі;
● минералдану процестерінің бұзылуы;
● дақылдардың тамыр жүйесінің жеткіліксіз дамуы;
● жер асты суларының капиллярлық көтерілуінің төмендеуі.
Егіс алдында топырақты тиімді дайындау бірқатар операцияларды қамтиды — тырмалау, қопсыту, тыңайтқыштарды енгізу және басқалар.
Тырмалау — бұл жер үсті қабатын тегістеуді қамтитын дақылдарды тиімді өсіру үшін тырмалар арқылы топырақты қопсыту процесі. Бұл топыраққа 10 см тереңдікке енуге мүмкіндік береді.
Процедура көктемнің басында, еріген қардан ылғал жерге толығымен сіңген кезде маңызды. Жұмысты тым ерте орындау топырақ қабығының пайда болуына, кейінірек ылғалдың айтарлықтай жоғалуына әкеледі.
Топырақты егу алдында өңдеу үшін тырмалаудың әртүрлі түрлерін қолдануға болады:
● Айдамдап — тырманың өтуі егістік шекарасында аяқталады, нәтижесінде өңделетін жердің тікбұрышты аймағы пайда болады.
● Пішінді — өңделген аймақтың пішіні квадратқа ұқсас. Бұл әдіс бос өтуге мүмкіндік бермейді, бірақ ол тек арамшөптерсіз егістіктерде қолданылады.
● Көлденең-диагональды — тістер егістіктегі атыздардың бағытына қарама-қарсы бағытта қозғалады, бұл жоғары сапалы өңдеуге және жердің тегіс бетіне қол жеткізуге мүмкіндік береді.
● Жабын тырмалау — егістіктің атыздарының бағытына тік бұрышпен немесе диагональ бойынша жүргізеді, бұл өрістің бетін мүмкіндігінше тиімді қопсытуға және тегістеуге мүмкіндік береді. Ол көктемде мүмкіндігінше ертерек жүзеге асырылады.
Қостанай облысы Мелитополь (Сарыкөл ауданы) ауылының маңында жұмыс істейтін «Мелитопольское» ЖШС 2024 жылы мамыр айының басында тырмалау жұмыстарын жүргізді. Ол кезде жер кеуіп, жылынып үлгерді. Шаруашылықта ылғалды жабу үшін McFarlane WDL 2700 американдық тырма қолданылады, оның ені 21 метр. Көктемгі өңдеу кезінде ол капиллярларды жою арқылы ылғалды жабуға, сондай-ақ өрістерді тегістеуге мүмкіндік береді. Өңдеу 3-4 см тереңдікке жүргізілді.
Қопсыту — арамшөптерді жою және жер қабаты аударылмайтын бетті тегістеу үшін топырақты 5-11 см тереңдікке дейін жеңіл қопсытуды қамтитын операция. Қопсыту әдетте көктемде, жыртудан бірнеше күн өткен соң жасалады.
Тиімділік үшін қопсытуды қайық әдісін қолдана отырып, алдыңғы жерді өңдеуге перпендикуляр жүргізу ұсынылады.
Қопсытудың екі түрі бар — тұтас және қатар аралық. Тұтас қопсыту кезінде бүкіл жер телімі өңделеді. Бұл егу алдындағы өңдеудің бір түрі. Сондай-ақ, әдіс "демалу" аймақтарын арамшөптерден тазартуға, топырақты қысқа дайындауға жарамды. Қазірдің өзінде отырғызылған учаскелерді қатараралық әдіспен өсіріледі.
Топырақты тұтас қопсыту үшін егу алдындағы қопсытқышты қолдануға болады. Ол топырағын өңдеуге арналған — жер бетін тегістеу және оған ұсақ түйіршікті құрылым беру. Бұл жағдайда егілетін дақылдардың түріне байланысты қопсыту тереңдігі 2-ден 12 см-ге дейін болады.
Тақырып бойынша оқу: Ауыл шаруашылығы техникасының анықтамалығы: қопсытқыштар
Егіс алдындағы қопсытқышты 12 см-ден астам тереңдетуге жол бермей, бұрын өңделген топырақта ғана қолдануға болады. Бұл талапты бұзу раманың қатты бұзылуына әкелуі мүмкін, сонымен қатар жанармай шығыны мен тракторға жүктемені арттырады.
Тыңайтқыштарды қолдану. Егіс кезінде минералды тыңайтқыштарды қосу тамырдың өсуін және өсімдіктердің жер үсті бөліктерінің дамуын белсендіреді. Қолданудың мақсаты — өсімдіктердің бүкіл вегетациялық кезеңінде қоректенуін қамтамасыз ету.
Тыңайтқыштарды 10-нан 20 см тереңдікке дейін қолдану ұсынылады.
СҚО-да «Саумалкөл Агро» ЖШС өткен жылы 1 мың тонна түрлі тыңайтқыш - селитра, аммоний сульфаты, аммофос, сульфоаммофос сатып алды. Көктемде жақсы ылғалдану тыңайтқыштарды қолдану үшін оңтайлы жағдай жасады. Ал күнбағыс КАС-пен бірге себілді.
Нығыздау — болашақ егіс үшін оңтайлы жағдай жасау үшін қажетті операция — жер бетінде пайда болатын ірі кесектерді және қыртыстарды бұзу арқылы топырақты тегістеу. Егістен кейінгі нығыздау кезінде тегістегіш тұқымдар мен топырақтың жанасу аймағын және өсімдіктердің топырақтағы қоректік заттарға қол жеткізуін жақсартатын біркелкі тығыздалған топырақ қабатын жасайды, бұл ылғалды сақтауға көмектеседі.
Тақырып бойынша оқу: Ауыл шаруашылығы техникасы мен жабдығы: тегістегіш
Осылайша, тегістегішпен өңделген егістіктен алынған өнім 15%-ға дейін артуы мүмкін.
Бұл технологияны пайдалану үшін дақылдарға ешқандай шектеулер жоқ. Дегенмен, нығыздау әсіресе маңызды өсімдіктер бар. Мысалы, дәнді дақылдар, рапс, зығыр, қыша және шөптер. Нығыздаудан кейін топырақта ылғал сақталады және температура көтеріледі, сондықтан тұқымдар тез және бір уақытта ісініп, өніп шығады.
Топырақ жердің жай-күйін, алдыңғы дақылдарды және болашақ егінді ескере отырып өңделуі керек. Таңдалған дақылға байланысты топырақты өңдеудің ерекшеліктерін қарастырайық:
● жаздық бидай — топырақ жердің және алғы дақылдардың жағдайын ескере отырып өңделеді. Жер жырту және дискілеу қолданылады, ал ылғалды сақтау үшін соқасыз өңдеу қолданылады.
● арпа — алғы егіс картоп, жүгері, тамыр жемістер, бақша дақылдары болуы мүмкін. Топырақты жаздық бидайға ұқсас схема бойынша өңдеуге болады: қалыпты жырту немесе сыдыра өңдеу. Өңдеу егу тереңдігіне серіппелі табандары бар қопсытқыштармен жүзеге асырылады.
● майбұршақ — тегістелген топырақ пен механикалық өңдеуді қажет ететін дақыл. Көктемде арамшөптердің алғашқы өнуінен кейін қопсыту жүргізіледі.
● жүгері — терең жырту күзде жүргізіледі, ылғалдың жоғалу қаупіне байланысты көктемгі өңдеу ұсынылмайды.
● күнбағыс — егіс топырақты мұқият өңдеуді, атап айтқанда терең қопсытуды қажет етеді. Арамшөптерді жою үшін қопсыту егу алдында қайта жасалады.
Егіс алдындағы топырақты өңдеу өте маңызды және қолайлы топырақ жағдайларын қалыптастыруды мақсат етеді. Бірақ бұл мәселеде барлық деректерді — аймақтан, топырақ түрінен, өсірілген дақылдардан және тиісті техниканың болуын ескеру өте маңызды.
© Марина Коб, baibolsyn.kz, 2025 ж.
