Жылқыларды ең асыл жаратылыс деп атайды. Олар планетадағы ең ақылды жануарлардың бірі және қуаныш, қайғы, қорқыныш және тіпті сүйіспеншілік сияқты эмоцияларды бастан кешіре алады.
Құрметті оқырмандар, baibolsyn.kz редакциясы сіздің қалауыңызға назар аударады. Жылқы тұқымдарының анықтамалығының шолуларына сүйене отырып, біз өз сайтымызда аграрлық қауымдастықты қызықтыратын Үздік-5 тұқымды анықтадық.
Baibolsyn.kz сайтындағы ең танымал жылқы тұқымдары
Тұқым жайылымдық жағдайда ет пен сүттің жоғары өнімділігімен ерекшеленеді. Мұғалжар жылқы тұқымы Қазақстанның барлық өңірлерінде кең таралған. Бие сүті өте құнды. Мұғалжар тұқымының биелері жайылым жағдайында жоғары сүттілігімен (тәулігінде 12,0-15,0 л) ерекшеленеді. Жоғары өнімді биелер тәулігіне 16 литр сүт өндіруге қабілетті, ал кейбіреулері 20 литрге дейін. Мұғалжар жылқыларының еті барлық жағынан жоғары тағамдық құндылығымен ерекшеленеді: химиялық-биологиялық көрсеткіштер, май және сүйек қатынасы, толық ақуыз, сонымен қатар калория мөлшері. Тұқымның сыртқы артықшылықтары: дене бітімінің үйлесімділігі, массивтілігі, күшті дене бітімі, жеткілікті сүйектігі, аяқ-қолдардың қалыпты орналасуы мен құрылымы, бір реңкті түсі. Мұғалжар тұқымды биелердің тірі салмағы бойынша генетикалық әлеует 560 кг-ға, ал айғырлар 600 кг-ға жетеді. Мұғалжар тұқымды жылқылар жыл бойы жайылымдық-тебіндік ұстау жағдайларына жақсы бейімделген.
Керемет келбеті бар ең әдемі жылқы тұқымдарының бірі. Олардың ұзын мойны бар дене бітімі, жоғары тізе бүгілген жігерлі жүрісі және Иберий жылқыларымен қиылысу нәтижесінде айқын қабырға қисықтығы бар. Өсіру үшін ресми түрде танылу үшін айғырлар құрғақ жерлерде белгілі бір биіктікке жетуі керек: 3 жастағы айғырлар үшін кемінде 158 см және 4 жастағы айғырлар үшін 160 см. Фриза жылқылары әмбебаптығымен, денсаулығымен және жарқын сыртқы түрімен ерекшеленеді: ұзын сызықтар, қалың және ұзын жалы, құйрық және аяқтардағы фриз щеткалары. Жұмсақ мінезі мен үйренуге деген құштарлығы оны барлық деңгейдегі шабандоздар үшін тамаша атқа айналдырады — дегенмен олардың күнделікті күтім қажеттіліктері олардың тәжірибелі жылқы иелеріне жақсырақ екенін көрсетеді. Фриза жылқысын сатып алу оңай емес, өйткені KFPS стандарттарына сәйкес келетін жылқыларды шығаратын селекционерлер салыстырмалы түрде аз. 1879 жылдан бастап фриза жылқыларын Koninklijke Vereniging «Het Friesch Paarden-Stamboek» (KFPS) тіркейді. Бүгінгі таңда 40 мыңнан астам жылқы тіркелген. Қауымдастықтың ресми сайты www.kfps.nl.
Қазақстандық жылқы тұқымы ет және сүт өнімділігімен ерекшеленеді. Ер-тоқымның астында және әбзелде төзімді, қанағаттанарлық, жігерлі, жоғары өнімділікке ие. Маңғыстау облысына тән ыстық жаз, қатал қыс, шаңды дауыл және қатты жел Адай жылқысын әлемдегі ең төзімді тұқымдардың біріне айналдырды. Ол бірнеше күн бойы сусыз жүре алатындығы және өте қатты шөппен қоректенетіні белгілі. Оның тұяқтары жергілікті тасты топыраққа бейімделген. Бұл жылқылар ыстық климатқа ғана емес, сонымен қатар табынға да жақсы бейімделген: олар жыл бойы қойшылардың бақылауында далада өздігінен жайылады. Олардың адамға деген қақтығыссыз мінезі бар және иесіне тез бауыр басып кетеді. Тәжірибесіз шабандоздарға, атқа мінуге және балалармен жұмыс істеуге жарамды.
Сүт өндіру үшін де пайдаланылатын мінетін жылқы тұқымы. Моңғол жылқысының бойы аласа, етегіндегі биіктігі 136-145 см. Жануарлар майды жақсы жинайды, соның арқасында олар бірнеше күн сусыз шыдай алады, бұл ұзақ жорықтарда өте маңызды. Бұл сонымен қатар ауа-райының өзгеруіне, жақсы төзімділікке ықпал етеді. Өмір сүру ұзақтығы шамамен 30-40 жыл, оның шамамен 20 жылы иесіне белсенді қызмет етеді. Алғаш рет ер-тоқым 3-4 жасында атқа киіледі, ол 6 жасында толық жетіле бастайды.
Бұл жылқылар ер-тоқым мен әбзелге жарамды. Денесі ені, тереңдігі және ұзындығы жағынан жақсы дамыған, қаңқасы күшті және көлемі жағынан жеткілікті, темпераменті жігерлі. Олар Орталық Азияның климатына жақсы бейімделген және жемшөпті талғамайды. Жануарлардың иммунитеті күшті. Қарабайыр жылқыларының орташа биіктігі 148-153 см, төртбұрышты форматы, біршама өрескел дене бітімі бар. Аяқтар құрғақ, жалы және құйрығының өсуі аз. Түстері әртүрлі, ала және шұбар жылқылар бар.
Қазақстан адам алғаш рет жылқыны қолға үйреткен жер болып саналады. Бұл шамамен 5,5 мың жыл бұрын — Еуропада жылқыларды қолға үйрету туралы алғаш рет айтылғанға дейін шамамен 2 мың жыл бұрын болған.
Қазақстанда 14 жылқы тұқымы ұсынылған, олардың ішінде ең көп тарағандары — Адай жылқысы, Мұғалжар жылқысы, Көшім, Жабы қазақ жылқысы.
«Қазақстанда Мұғалжар тұқымының Ембі және Жайтапов түрлері кең таралған. Біз Ертістің жаңа түрін алдық, одан екі тұқым — Бақай мен Заман шықты. Олар Абай облысының қазақ жылқыларынан жоғары тірі салмағымен және айтарлықтай үлкен өлшемдерімен ерекшеленеді. Мысалы, айғырлардың биіктігі 146,4 см, кеуде айналымы — 185 см, ал тірі салмағы 550 кг дейін. Жайылым жағдайында олардың ет-сүт өнімділігі жоғары», — деді Қазақ ұлттық аграрлық университетінің доценті Қайрат Исхан.
Үкіметтің баспасөз қызметі үлттық тұқымды жылқылар Ақтөбе облысында өсіріліп, жылқы шаруашылығы институтын құратынын хабарлады. Жаңа институттың негізі «Ақтөбе ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы» болмақ.
«Жылқы шаруашылығы институты құрылғаннан кейін Ақтөбе облысы қостанайлық, адай сияқты асыл тұқымды, спорттық жылқыларды, сондай-ақ ет бағытындағы жылқыларды зерттеу және дамыту орталығына айналады», - деді Серік Жұманғарин.
Сенат депутаттары 2024 жылғы 27 маусымда мінетін отандық жылқы тұқымдарын сақтау және көбейту мәселелері бойынша заңнамаға түзетулер қабылдады. «Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы» заңға Қазақстан аумағында өсірілген мінетін бағыттағы жылқы тұқымдарының асыл тұқымды мал басын ұстауға жұмсалған шығындарды өтеуді көздейтін толықтыру енгізіледі. 5 жыл ішінде 701 млн теңге көлемінде субсидиялар бөлінеді: жылына 140 млн теңгеден.
Жәнібек Кенжебаев 6 жыл бұрын фермерлікпен айналыса бастаған. Қысқа уақыт ішінде ол агробизнестің қыр-сырын зерттеп, Қостанай облысында асыл тұқымды көбеюге баса назар аудара отырып, табысты шаруашылықты дамытты. Бүгінде «Береке» ШҚ-да 7 мыңнан астам мал басы бар, олардың жартысы — жылқы. 3 мыңнан астам жылқы жыл бойы жайылымдарда өмір сүреді және өз бетінше жем-шөп табады. Мұнда Қазақстандық тұқым — Мұғалжар жылқысы өсіріледі. Жәнібек Кенжебаев өз кәсіпорнының негізінде Dala Camp мал шаруашылығы бойынша оқыту интенсивтерін өткізеді. Елдің түкпір-түкпірінен келген фермерлер өз білімдерін жетілдіру, тәжірибе алмасу, сондай-ақ агробизнесті құрудың қыр-сырын білу үшін жиналады.
© Анжелика Родимченко, baibolsyn.kz, 2024 ж.
