Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметінше, бүгінде пайдаланылмаған және заң бұзушылықпен берілген 10 млн гектар жер мемлекетке қайтарылған. Проблемалы ауыл шаруашылығы жерлері Қазақстан Президентінің тапсырмасы бойынша 2022-2023 жылдары қайтарылды. Министрлікте басым міндеттердің бірі - ауылдық округтердегі елді-мекендердің айналасындағы жайылым тапшылығын азайту.
Жайылымдар мен егіс алқаптарының жағдайы
2023 жылы Jerkarta.gharysh.kz интерактивті картасы жаңартылды, онда қазір барлық қайтарылған ауыл шаруашылығы жерлерінің орналасқан жері мен ауданы көрсетілген. 2023 жылғы ғарыштық мониторинг деректеріне сәйкес, жайылымдардың 82% өсуі қанағаттанарлықсыз болды, жайылымдық жерлердің 31,9% (25,8 млн га) жағдайы өте нашар деп бағаланды және 50,2% (40,6 млн га) нашар деп бағаланды.
Ғарыштық мониторингтің көмегімен Қазақстанда 13,4 млн га жайылымдық жер төмен дәрежеде, 5,5 млн га – орташа дәрежеде, 3,5 млн га – жоғары дәрежеде деградацияға ұшырағаны анықталды. Жайылымда шөптің орташа өсу өнімділігі 2023 жылдың көктемінде – 4,6 ц/га, жазда – 6,6 ц/га, күзде – 4,4 ц/га құрады. Сондай-ақ, 13,3 млн гектар жайылымдық жерде мал болмады.
Егін шаруашылығына келетін болсақ, ҚР Статистика агенттігінің мәліметі бойынша, елімізде 2022 жылы барлығы 23 161 мың гектар егіс алқабы тіркелген.
Бұл ретте, ең көп егіс алқабы Ақмола облысында – 5305 мың га, Қостанай облысында – 5258 мың га және Солтүстік Қазақстан облысы 4351 мың га егіс алқабымен көшбасшылар үштігін аяқтайды.
Ұлттық статистика бюросының хабарлауынша, егіс алқаптары бойынша дәнді және бұршақты дақылдар көшбасшы болды, олардың егіс алқабы 2022 жылы 16 114 мың га құраған. Майлы дақылдар 3500 мың гектарға жуық, оның ішінде күнбағыс тұқымдарының өзі 1000 мың гектардан сәл асатын жерді алып жатыр; жем-шөп дақылдары — 2800 мың гектарға жуық, одан әрі картоп — 190,6 мың га, ашық топырақтағы көкөністер – 170,2 мың га, бақша дақылдары — 100,2 мың га, қант қызылшасы — бар болғаны 10,2 мың га.
Жайылымдардың өнімділігін қалай арттыруға болады?
Тіпті құнарлы жер де таусылуы мүмкін, сондықтан құнарлылықты сақтау ғана емес, жақсарту да қажет. Топырақтың құнарлылығын арттыруға шөптерді егу, тыңайтқыштар себу, жайылымды кезектестіру жүйесі, қар ұстау және т. б. сияқты шаралар көмектеседі.
Шөптерді себу. Тәжірибелі фермерлер өнімділікті арттыру және шөптердің жағдайын жақсарту үшін көпжылдық шөптердің шымын себуге болатындығын біледі. Ол шөптен бір немесе бірнеше компоненттер түскен кезде жүзеге асырылады, бірақ оның құрамында тұқым түрлерінің 50%-дан астамы қалады.
Мұндай шара мал шаруашылығында жайылымдардың өнімділігін жақсарту тәсілі ретінде, сондай-ақ олардағы шөптердің құрылымын өзгерту үшін қолданылады. Жерді оңалтудың бұл әдісі мүмкіндік береді:
Таза дақылдармен салыстырғанда шөп қоспалары қоректік заттарды, күн энергиясын және суды көбірек пайдаланады. Шөп қоспаларында қолданылатын бұршақ дақылдары топырақты азотпен байытып қана қоймайды, сонымен қатар оның дәнді дақылдардағы құрамының артуына ықпал етеді. Олар жасыл масса мен пішендегі дәнді-бұршақты шөптердің жем-шөп бірліктері мен қорытылатын ақуыздың құрамын арттыру арқылы, сондай-ақ дәнді шөптермен салыстырғанда дәрумендердің, минералдардың және маңызды аминқышқылдарының көп және алуан түрлілігінің арқасында алынған жемнің тағамдық құндылығын арттырады және сапасын жақсартады.
Сондықтан малды дәнді-бұршақты шөптермен азықтандыру кезінде мал шаруашылығы өнімдерінің сапасы тек дәнді дақылдармен азықтандырғанға қарағанда жоғарырақ болады. Шөп қоспаларының дәнді компоненті жемді жинау мен дайындауды тездетеді және жеңілдетеді, сонымен қатар бұл жұмыстарды технологияға жақын етеді.
Дала аймағында шөп қоспалары құрамында дәнді шөптердің компоненттері ретінде қолданылады:
– қылтанақсыз мықын;
– кең және тар жапырақты еркекшөп;
– сібір қияғы;
– көгентамырсыз бидайық;
– борозды бетеге.
Бұршақ шөптерінен өсіру ұсынылады:
– сары және көк өзгермелі жоңышқа;
– құмды эспарцет;
– ақ және сары түйежоңышқа.
Егілген мәдени жайылымдарды құру үшін тарлау қияқ себіледі.
Физикалық салмақтағы себу нормасы шөп қоспасына кіретін компоненттерге және олардың арақатынасына, сондай-ақ 1000 тұқымның массасына, олардың өнгіштігіне, тазалығына байланысты.
Жайылымды кезектестіру. Қазақстандағы барлық жайылымдар маусымдық. Түрлерінің құрамына байланысты оларды тек көктемде қолдануға болады (мысалы, эфемералды); жаздың басында (ұсақ шымтезек-дәнді дақылдар); көктемде және күзде (эфемер-жусан); жазда (таулы); күзде және қыста (жусан-сораңды). Жайылатын малдың әр тобының жайылымдағы өз жері болуы керек. Бұл жердің ауданы өнімділікке, жануарлардың түріне, ұстау мерзіміне және т. б. байланысты есептеледі.
Қазақ мал шаруашылығы және жем-шөп өндіру ғылыми-зерттеу институты ұсынғандай, ең қарапайым және қолайлы болып үш маусымдық төрт жылдық жайылым айналымының сызбасы болып табылады:
Кезектестіріп жаюды көрсетілгендей ұстанып отырса, әрбір жер телімі «демалыс» ала алады. Осының арқасында егінді пайдаланудың орташа коэффициентімен тозған жайылымдар қалпына келуі мүмкін және кейінгі жылдары жайылым айналымының неғұрлым тиімді үш жылдық схемасы бойынша пайдаланылатын болады, яғни алаңның төрттен бір бөлігін демалдыру керек.
Қысқы жайылым үшін жеке сарайға арналған жер қалдыру ұсынылады (1 ересек қойға 0,5 га мөлшерінде). Бұл жер жылдың барлық маусымда шөптен сақталуы керек. Жыл сайынғы қысқы пайдалану жайылымдардың жағдайын нашарлатпайды, өйткені жануарлар вегетациялық кезеңді аяқтаған өсімдіктерді пайдаланады.
Қар ұстау. Бұл - еліміздің орманды-дала, дала және шөлейт аймағының көп қар жауатын бөлігінде табиғи жем-шөп алқаптарында топырақта ылғал жинаудың тиімді әдісі. Оны желсіз күні, әсіресе қыс мезгілінде бірнеше рет өткізеді. Қар жамылғысының қалыңдығы аз болса (10-15 см), қарды тегістеп, тығыздау арқылы ұстап қалуға болады. Егілген жайылымдарда қар ұстауды қолданудан жайылымдардың өнімділігі 50%-ға дейін, табиғи бетегелі-бозды далада – 15-30%-ға дейін өсетіні белгілі.
Жерді ауқымды түрде мелиорациялау. Бұған топырақты құрғату және суару, оларды гипстеу және әктеу, борпылдақ құмдарды нығайту және т.б. кіреді. Топырақтың жоғарғы қабаттарының бұзылуымен күресу үшін эрозияға қарсы шаралар жүргізу.
Ауыл шаруашылығы техникасы. Егістіктегі еңбек өнімділігі ауыл шаруашылығы техникасының саны мен сапасына тікелей байланысты. Қажетсіз сәтте бұзылып қалуын болдырмау үшін тозған модельдерді уақытында жаңартып тұру қажет. Тек үздіксіз жұмыс істейтін жабдықтың көмегімен дақылдардың өнімділігін арттыруға болады. Топырақты өңдеу жүйесінде озық технологиялар мен заманауи ауыл шаруашылығы техникасын қолдану. Әр түрлі әдістер топырақтың жоғарғы қабатын ұзақ уақыт құнарлы ұстап тұруға мүмкіндік береді.
Жайылымды қорғау жолақтарын салу. Бұл әдіс шөлді жайылымдарда кеңінен қолданылады. Әдіс тозған жайылымдарда, құмды және сазды механикалық құрамдағы сұр-қоңыр топырақтарда жүргізіледі. Тұздылығы төмен топырақтарда да жүргізуге болады. Жайылымды қорғау жолақтарын желдің басым бағытына перпендикуляр салады. Тау бөктеріндегі шөлдегі жолақтардың ені 25 м, жолақтар арасындағы қашықтық 250-300 м, құмды жерлерде 12-15 м, жолақтар арасындағы қашықтық 100-150 м болады. Сонымен қатар жолақтар жемнің алуан түрлі болуына ықпал етеді, жануарлардың демалуы үшін қолайлы жағдай жасайды, желдің күшін күрт азайтады, содай-ақ топырақтың жел эрозиясының алдын алады.
Жайылымды қалай жасау керек?
Мал жаю үшін жайылымды дұрыс таңдау үшін жерлерде шөптің өсуін ескеру қажет. Етті малды сәтті азықтандырудың оңтайлы шарты - басқа да жем-шөп өсімдіктерімен бірге өсетін, басым түрі дәнді дақылдар болып табылатын жайылым. Сондықтан пайдаланылатын жайылымдарда қауырсын шөптер, мықындар, еркекшөптер мен қияқтар, бетеге және басқа да көпжылдық шөптер басым болуы керек.
Зерттеушілер ұсынғандай, субдоминанттар мен ілеспе түрлер ретінде жусан, изен, камфоросма, жоңышқа, эспарцет және басқа да азық ретінде қолдануға болатын дақылдар болады. Дәнді дақылдардың салмақ қатынасындағы үлесі 50% немесе одан да көп болуы керек.
Жайылымдарды жасап және кезектестіріп жаю кезінде ірі қара малдың жазғы жайылымдардан күзге немесе көктемнен жазға дейін үлкен аралықты ұнатпайтынын ескеру қажет. Сондықтан бір массивте немесе бір-біріне жақын орналасқан үш маусымдық көктемгі-жазғы-күзгі жайылым түрлерін дұрыс пайдалану керек. Дәл осындай дәнді дақылдары бар жайылымдарда етті малды жаю керек.
Шөлді аймақта 5070,5 мың га көктемгі-жазғы-күзгі жайылымдар бар. Олардың көпшілігі қой бағуға жарамды. Сонымен қатар өзендердің сағалары мен жағалауларының, жайылмалы шалғындардың қамысты-шөпті алқаптары етті бағыттағы малды ұстауға әбден жарамды болып табылады. Мысал ретінде Іле өзенінің атырауындағы шөлді қамысты жайылымдарында Санта-Гертруда тұқымының малдарын өсірудің оң тәжірибесін келтіруге болады.
Жайылымдық шөптің маусымдық қоректенуі жайылатын малдың тірі салмағының өсуінің жоспарланған көрсеткіштеріне қол жеткізудің кепілді элементі болып табылады. Дамудың алғашқы кезеңдеріндегі жайылымдық өсімдіктер ақуызға бай. Олар пісіп жатқанда ақуыз мөлшері азаяды және ал қысқа қарай ақуыз өте аз қалады.
Мысалы, 100 грамм абсолютті құрғақ заттағы белгілі еркекшөп құрамында көктемде 12,5 грамм ақуыз бар; жазда - 9,3; күзде - 6,5 және қыста - 4,1 грамм. Сондықтан жануарлар пайдаланатын жем-шөп өсімдіктерінің тағамдық құндылығына байланысты жануарларды бір жайылымнан екіншісіне ауыстыру қажет. Табиғи жайылымдық өсімдіктерде ақуыздың жетіспеушілігін бұршақ тұқымдас шөптерді қажетті кезеңде (жоғарыда сипатталғандай) пайдалану арқылы өтеуге болады.
Адам сияқты жануарлар да әрқашан суды қажет етеді, сондықтан жайылымды ұйымдастыру кезінде егер болмаса, суат жасау олардың денсаулығы мен салмақ қосуын қамтамасыз етеді. Бірақ ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердегі жайылымдарды толық сумен қамтамасыз ету үшін инфрақұрылымдық объектілердің құрылысы талап етілетінін ескеру қажет. Бұл ретте малды суару пунктінен алыстатудың рұқсат етілген шамасына, жайылымдардың азықтандыру сыйымдылығына, мал түрлері мен жануарларды азықтандыру нормаларына байланысты бір су көзіне бағытталған жайылымдардың шекті алаңын белгілеу қажетті шарт болып табылады.
Бір суландыру құрылысына бекітілген сумен қамтамасыздандырылған жайылымдарды есептеу кезінде келесі стандарттарды білу қажет:
Таулы және жыралы жерлерде суару радиустары жартысына азаяды.
Суару пунктінен ол қызмет көрсететін учаскенің ең алыс нүктесіне дейінгі арақашықтық жануарлардың нақты жолымен өлшенуі тиіс: соқпақтар мен жолдар.
Сондай-ақ, өз жайылымыңызды ұйымдастыру кезінде қандай дақылдарды және қандай арақатынаста егу керектігін анықтау үшін белгілі бір мал түрінің (сіз өсіруді жоспарлап отырған) қажеттіліктерін зерттеңіз.
© Шолпан Шамшит, baibolsyn.kz, 2024 ж.
