Қазақстанда ауыл шаруашылығы дақылдарының тұқымдары бойынша жоғары импортқа тәуелділік сақталуда, ал тұқым нарығы жылына 2 250-300 млн-ға бағаланады. Шетелдік компаниялар нарықтың көп бөлігін бақылайды, сонымен бірге шетелдік асыл тұқымды тұқымдарды жеткізеді. Тек жылына $65 млн өнімді қазақстандық тұқым өсірушілер сатады.
Қазақстанда фермерлер жоғары сапалы тұқым сатып алу кезінде шеккен шығындарының бір бөлігін өтеуге құқылы. Олар бұл шығыстарды 2020 жылы ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі бекіткен өсімдік шаруашылығы өнімінің өнімділігі мен сапасын арттыруды субсидиялау қағидаларына сәйкес өтей алады.
Фермерлер субсидиялауға жаңа gosagro.kzмемлекеттік ақпараттық жүйесі арқылы өтініш бере алады. Жүйе толығымен автоматтандырылған және ақысыз негізде қызмет көрсетуге мүмкіндік береді және фермерлерге оны пайдалану үшін абоненттік төлем төлеудің қажеті жоқ.
Baibolsyn.kz редакциясы деректерді талдап, Қазақстандағы тұқым материалының негізгі жеткізушілерін қалыптастырды.
Рейтингтің көшбасшысы Alem Agro компаниясы болды (Алматы облысы, Алматы қаласы, Абылай хан даңғылы, 135, White Tower БО, Тел. +7 (727)355-99-77, ресми сайт). 2021 жылы одан тұқым сатып алған фермерлер мемлекеттен 1 млрд 47 млн теңгеге өтемақы алды. Компания 2004 жылдан бастап жұмыс істейді және бүгінде Қазақстанның көптеген ірі қалаларында дәнді-бұршақты, майлы және көкөніс дақылдарының тұқымын сататын өкілдіктері бар. Клиенттер саны 7 мыңнан асады. Тұқым материалынан басқа, Alem Agro жоғары өнімділіктің басқа компоненттерін ұсынады — тыңайтқыштар, өсімдіктерді қорғау құралдары, өсуді ынталандырғыштар, сонымен қатар кәсіби агроөнеркәсіптік қолдау.
Одан кейін Syngenta, Швейцария және Limagrain Europe S.A., Франция компанияларының күнбағыс, жүгері және көкөніс тұқымдары будандарының эксклюзивті дистрибьюторы болып табылатын «ТАНДЕМ-Агро» компаниясы (Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қаласы, Ульяновская көшесі, 100-үй, тел. +7-705-653-50-55, ресми сайт) келеді. 2021 жылы одан тұқым сатып алған фермерлер мемлекеттен 648,7 млн теңгеге өтемақы алды. «ТАНДЕМ-Агро» компаниясы астық, тұқым, ӨҚҚ, микротыңайтқыштар және мал азығын экспорттаумен айналысады.
Үшінші және төртінші орында Қазақстанда тұқым сататын компаниялар, атап айтқанда «Әбішев» (Шығыс Қазақстан облысы, Зайсан ауданы, Қарабұлақ А.) және EXPLANTA Алматы қаласы, Әл-Фараби даңғылы, 19, 2б-корпус, 2-қабат, 203-кеңсе, тел. +7 (727) 311-04-06, ресми сайт). 2021 жылы олардан тұқым сатып алған фермерлер мемлекеттен тиісінше 576 млн теңге және 574 млн теңге сомасына өтемақы алды. «Әбішев» компаниясы қызметінің негізгі бағыттары көкөністерді, олардың тұқымдары мен көшеттерін өсіру, сондай-ақ жем-шөп дақылдары мен олардың тұқымдарын өсіру болып табылады. EXPLANTA компаниясы пестицидтермен және басқа да агрохимиялық өнімдермен сауда жасауға маманданған. Бұл екі компания жыл сайын ҮЗДІК-50 жоғары сапалы тұқым жеткізушілер қатарына кіреді.
«Дамба 2005» компаниясы (Қостанай облысы, Ленин көшесі, 10, тел. 8 (778)1151002), ол тұқым шаруашылығын қоса алғанда, дәнді және дәнді-бұршақты дақылдарды өсірумен айналысады. 2021 жылы фермерлер мемлекеттен олардан тұқым сатып алу кезінде 479 млн теңге сомаға өтемақы алды.
8 жылдан астам уақыт бойы Қазақстанға тұқым жеткізетін жетекші компаниялардың бірі - «ЭкоНива-Семена» компаниясы (Ресей, Воронеж облысы, Лискин ауданы, Щучье ауылы, Советская көшесі, 33-үй, тел. 8-800-700-97-51, ресми сайт). Компания Қазақстанға экспорттайтын тұқымдардың негізгі үлесі — жаздық дақылдар: бидай және арпа. Ал оңтүстік аймақтарға компания күздік бидай, сұлы, бұршақ, соя, жасымық және көпжылдық шөптерді жеткізеді.
Қазақстан нарығында импорттық тұқымдардың үлесі, сарапшылардың бағалауы бойынша, 60%-ға бағаланады, ал жеткізілімдердің ең үлкен көлемі Ресейге тиесілі. Солтүстік көршілерде тұқым шаруашылығы мен селекция белсенді дамып келеді, ал бұл тәжірибені Қазақстанға да қабылдау қажет.
АӨК-тегі мемлекеттік инспекция комитетінің төрағасы Алмабек Марс «Тұқым-2022» тұқым күні» конференциясы барысында Қазақстанның қажеттіліктерін өз тұқымымен қамтамасыз ету бүгінгі таңда басым міндеттердің бірі болып табылатынын атап өтті.
«Маңызды проблемалардың бірі — тұқым айналымы жабайы, көлеңкелі нарыққа айналды. Шаруа қожалықтары көптеген қиындықтарға тап болады және олармен бірге қалады. Осыған байланысты Ауыл шаруашылығы министрлігі тұқым инспекциясын бақылау вертикалін құру туралы шешім қабылдады. Мұндай вертикаль ауыл шаруашылығы өндірушілерін тұқым сататын жосықсыз фирмалардан қорғап, сонымен бірге сатушылар мен өндірушілердің мүдделерін қорғауы тиіс», - деді Алмабек Марс.
Сондықтан Қазақстанның Ауыл шаруашылығы министрлігі ішкі нарықты негізгі дақылдардың (бидай, майлы дақылдар) тұқымымен кем дегенде 80% қамтамасыз етуге қол жеткізу міндетін қойып отыр. Бұл ретте қазақстандық селекционерлер бұл міндетті толығымен шешілетін деп санайды. Айта кету керек, елдің жетекші селекциялық орталығының басқарма төрағасы, атап айтқанда Қарабалық ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясының басшысы да осындай пікірді қолдайды (Қостанай облысы, Қарабалық ауданы, Научный кенті, тел.(71441) 2-39-29, (71441) 2-35-21) — Дамир Қалдыбаев.
Қазақстанда тұқым шаруашылығымен үлкен табыспен айналысатын елдің озық шаруашылықтарының бірі майлы дақылдардың тәжірибелік шаруашылығы болып табылады (Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қаласы, Глубокое ауданы, Солнечное ауылы, Мир көшесі, 2а-үй, тел.+7 (777) 990-99-90 +7 (705) 811-29-94), +7 (7232) 518 345, ресми сайт). Ол Шығыс Қазақстан облысында жұмыс істейді, күнбағыс, соя және бидай сорттарының бірегей будандарының өндірушісі бола отырып, элиталық тұқым шаруашылығы мәртебесіне ие, сондай-ақ ауыл шаруашылығы өндірістерінің жаңа заманауи технологияларын енгізу бойынша озық тәжірибе базасы болып табылады.
Дәнді, майлы және дәнді-бұршақты дақылдардың элиталық тұқымдарының тағы бір маңызды өндірушісі «Солтүстік Қазақстан ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы» (Солтүстік Қазақстан облысы, Аққайың ауданы, Шағалалы ауылы, тел. 8 (7153) 23-5-47) болып табылады. Ол Солтүстік Қазақстан облысының жағдайларына байланысты ауыл шаруашылығы саласында ауыл шаруашылығы дақылдарын селекциялау және тұқым шаруашылығы бойынша ғылыми зерттеулер жүргізеді және оларды өндіріске енгізеді.
Ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы А. Христенко атынағы Қарағанды ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы «Карагандинская Юбилейная» жұмсақ жаздық бидайдың жаңа сортын мемлекеттік сынаққа тапсырды. 2023 жылы Medicum 99 жоғары өнімді арпа сортын, ал 2024 жылы бидайдың тағы бір сортын беру жоспарлануда. Қарағанды облысында, сондай-ақ одан тысқары жерлерде қазірдің өзінде қалыптасқан ҚарАШТС сорттары - «Қарағанды 22», «Қарағанды 30», «Қарағанды 31», «Степная 60», «Қарағанды 70» сұранысқа ие. Облыста 2022 жылы АШТС селекциясының тұқымдары астық сынасының жартысына жуығын алды — 350 мың га.
Қазақстанда тұқым шаруашылығымен айналысатын және ішкі нарықты тұқыммен қосымша қамтамасыз ететін бірқатар шаруашылықтар бар. Біз олардың егіс алқаптарын ескере отырып, ең ірі 20 тұқым жеткізушілерінің қатарына кіретін осындай 7 кәсіпорынды бөлдік, олардың ішінде:
Даму перспективалары
Қазақстанда 2023 жылы мемлекет өсімдік шаруашылығын субсидиялау бағдарламаларын іске асыруды жалғастырады. Осылайша, ағымдағы жылы жергілікті бюджеттермен тұқым шаруашылығын дамытуды субсидиялауға 11,4 млрд теңге бөлу көзделген. Бұл тұқым себудің жоғары пайызын, атап айтқанда 97% деңгейінде қолдауға мүмкіндік береді, бұл үшінші репродукциядан төмен емес.
ҚР-да 2024-2026 жылдарға арналған бюджеттен бастапқы тұқым шаруашылығын қолдауға және агрономияны ынталандыруға 22,5 млрд теңге бөлу көзделіп отыр.
Иван Родимченко
