Жүзім әлемдегі ең танымал жемістердің бірі болып табылады. Жүзім құрамында қоректік заттар, антиоксиданттар, жасұнықтар және дәрумендер мол. Жүзімде көп мөлшерде дәрумендер мен минералдар бар: майда еритін – А, бета-каротин, альфа-каротин, Е және К дәрумендері; суда еритін – С, В1, В2, В3 (PP), В4, В5, В6 және В9 дәрумендері; минералдар – фосфор, калий, мыс және марганец.
Бұл жеміс семіздік пен қант диабеті қаупін азайтуға, ми мен жүректің саулығын қолдауға қабілетті.
Сол себепті осы мақалада асханалық жүзімнің қазіргі өндірістік ахуалы талқыланады.
Естеріңізге сала кетейік, жүзім шаруашылығы келесі бағыттарды қамтиды:
Жүзім сұрыптары асханалық, техникалық (шараптық) және кептіруге арналған болып бөлінеді, алайда шарап өндіруге де, жаңа піскен күйінде тұтынуға да қолданылатын әмбебап түрлері де болады. Кептіруге арналған жүзім сұрыптары асханалық және техникалық сұрыптарға қарағанда әлдеқайда аз.
Mordor Intelligence берген 2024-2029 жылдардағы жүзім нарығының өлшемі мен үлесін талдау жөніндегі есепте көрсетілгендей, 2024 жылы жүзім нарығының көлемі $215,17 млрд бағаланып, 2029 жылға қарай $303,20 млрд жетеді деп күтілуде, бұл орайда болжанған кезеңдегі орташа жылдық өсу қарқыны 7,10% құрайды.
2023-2024 жылдары әлемнің түрлі елдеріндегі асханалық жүзімнің өндірісі мен экспорты қарама-қайшы сипатқа ие болды: бір жағынан, Қытай мен Оңтүстік Африка сияқты аймақтарда өсу қатты үрдіс алды; ал екінші жағынан, ЕО мен АҚШ қолайсыз ауа-райы жағдайлары мен қиындықтарға тап болып, бұл сектордың ілгерілеуін тежеп, теріс әсерін тигізуде. 2023-2024 жылдары әлемдік асханалық жүзім өндірісі 150 мың тоннадан аса көлемде өсіп, жалпы көлемі 28,1 млн тоннаға жетеді деп болжануда.
Қазақстанда жүзім өсірудің өзіндік ерекшелігі бар, себебі Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысы шығыс жарты шарындағы өнеркәсіптік жүзім шаруашылығының ең солтүстік аймағы болып табылады. Бұл аймақтардың климаттық жағдайлары асханалық бағыттағы жүзімді, сондай-ақ жоғары сапалы шараптың әртүрлі түрлерін өндіруге мүмкіндік беретін жүзімді де өсіруге мүмкіндік береді.
ҚР өнеркәсіптік жүзім шаруашылығы оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарда шоғырланған. Жүзімдіктердің көпшілігі Алматы, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарында, кейбірі Жетісу мен Қызылорда облыстарында орналасқан. Кішігірім алқаптар (жалпы айтқанда 200 га жуық) БҚО, Ақтөбе, Абай, Атырау облыстарында бар. Өнеркәсіптік жүзімдіктер жазық немесе шөлді-далалы және тау бөктеріндегі ойлы-қырлы жерлердегі аймақтарда орналасқан. Тау баурайларында тек тәжірибелі алқаптар бар. Барлық жүзімдіктер дерлік суарылады және едәуір бөлігі жабылады, өйткені көптеген аймақтарда климат өте қатал. Шарап өндіру негізінен Алматы және Түркістан облыстарында шоғырланған.
Қазақстандағы жүзімнің генетикалық қоры 500-ден астам сұрып үлгілерінен тұрады, олар әлемдегі жүзім шаруашылығының барлық аймақтарынан жиналған. Қазақстанның далалық ген банкісінде 140 техникалық сұрып сақталған, олардың ішінде ерекшеленетіндері: қысқа төзімділігі жоғары 9, зең ауруларына төзімді 12 сұрып, 230 асханалық сұрып, оның ішінде 18 өте ерте және ерте пісетін сұрып, 50 мейіздік бағыттағы сұрып, «Қазақ жеміс және жүзім шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының» селекциясынан 28 сұрып бар.
Қазіргі уақытта Қазақстан нарығының едәуір бөлігі алыс және жақын шетелдерден әкелінген жүзіммен, соның ішінде ерте пісетін жүзіммен қамтамасыз етілуде. Осыған байланысты жергілікті ерте және өте ерте пісетін сұрыптардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселесі өзекті болып табылады.
Ерте пісетін сұрыптарды шығару үшін 18 интродуцияланған сұрып қолданылды. Оңтүстіктегі және оңтүстік-шығыстағы жаңа сұрыптар мен будан формалар (Қарақоз, Алматы, Қызыл Таң, Айгүл, Алматылық кишмиш, Мускат Қазақстандық және т.б.) пісу мерзімі жағынан стандартты сұрыптардан айтарлықтай озып тұр. Олардың көпшілігі аудандастырылған және мемлекеттік сынақтан өтіп жатыр. Ерте пісетін сұрыптардың қатарын толықтыру үшін «Қазақ жеміс және жүзім шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының» селекциясындағы ерте пісетін сұрыптарды (Алматылық ерте, Қаракөз), сондай-ақ ерте және орта-ерте пісетін Медеу, Қызыл Таң, Алматы және Мускат Қазақстандық сұрыптарын өсіру ұсынылады.
Зерттеулерден көріп отырғанымыздай, әлемдік жүзім нарығы өсетініне кәміл сендіреді, ал жүзім өндірушілер асханалық жүзім сұрыптарының сұраныс үрдістеріне назар аударғаны жөн. Себебі әлемде, әсіресе, Азия-Тынық мұхиты аймағында, Таяу Шығыста және Ресейде асханалық жүзімге сұраныс артып келеді. БҰҰ Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымының мәліметі бойынша 2020 жылы әлемде жаңа піскен жүзімнің өндірісі, асханалық жүзімді қоса алғанда, 78,03 миллион метрлік тоннаны құрады.
Зерттеулер көрсеткендей, еуропалық аймақтың көптеген елдері асханалық жүзімді импорттайды. 2021 жылы әлемде сатылған жүзімнің үштен бірін (32%) үш ел – АҚШ, Германия және Нидерланды импорттаған.
Еліміздің жүзім өсірушілері мен тұтынушылары төрт асханалық жүзім сұрпын баса айтады – Қара кишмиш, Хусайн, Тайфи, Алматылық ерте.
Алматылық ерте. Қазақ жеміс және жүзім шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында («ҚазЖжЖШҒЗИ») шығарылған. Сұрып өте ерте пісетін болып саналады. Жидектері орташа, дөңгелек – ашық-жасылдан алтын-сарыға дейін, тәтті болады. Дәмі өте жағымды, мускат хош иісі бар. Қабығы жұқа, жегенде сезілмейді. Өнімділігі жақсы. Кейбір жылдары оидиумнан зақымданады. Алматы, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарында өсіру ұсынылады.
Қара кишмиш. Орта-ерте пісетін дәнсіз сұрып. Жидектері орташа, сопақ, қара-күлгін түсті, көгілдір жабындымен жабылған. Қабығы орташа қалыңдықта. Еті шырынды, қытырлақ, дәні жоқ. Жаңа піскен күйінде тұтынуға, сондай-ақ кептіруге де жарайды. Аязға төзімділігі төмен, жылу сүйгіш сұрып. Жақсы өнім береді – 180 ц/га дейін. Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысына аудандастырылған.
Тайфи қызғылт. Жоғары сапалы, кеш пісетін сұрып. Шоқтары өте үлкен (кейбіреулері 2 кг және одан да көп), орташа тығыздықта, кейде бос болады. Жидектері өте үлкен, қара-қызғылт немесе қызғылт түсті. Аязға төзімділігі әлсіз, өнімділігі жоғары. Оидиумнан басқа сорттарға қарағанда аз зақымданады. Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, сондай-ақ Жамбыл мен Алматы облыстарының жазықтық аймақтарына аудандастырылған.
Хусайн ақ. Кеш пісетін сұрып. Халық арасында оны «ханымның саусақтары» деп атайды. Жидектері үлкен, саусақ тәрізді ұзын пішінде. Еті етті, шырынды. Өнімділігі жақсы, аязға төзімділігі орташа. Республиканың жүзім шаруашылығының негізгі аймақтарына аудандастырылған.
Жүзім жинау дәстүрлі түрде тамыздың 20-сынан басталып, қазан айының ортасына дейін аяқталады.
2024 жылы Қазақстанда жүзім үшін қолайсыз климаттық жағдайлар қалыптасты. Қатты қыс, содан кейін мамырдың басындағы үсік пайда болған шоқтарға зиянын тигізді. Сонымен қатар жүзім өнімінің азаюына аурулар мен зиянкестер үлес қосуда. Сондай-ақ Қазақстан жаңа даму жолына түсіп, саяси өзгерістер жүріп жатыр, бизнес-ортаны жақсартуға, ауыл шаруашылығына назар аударылуда.
Мысалы, Өзбекстандық инвесторлар Қазақстанның Түркістан облысының Сауран ауданында жүзім өсіруді жоспарлап отыр. Шетелдік кәсіпкерлер жүзім шаруашылығына 3,5 млрд теңге салуды жоспарлап отыр. Аймақта жүзім өсіру тәжірибесі бар. Ескі Иқан ауылдық округінде 12 жүзім сұрпын өсірген, ал қазір жүзімді заманауи плантацияларда өсіру жоспарлануда. Егер жоба жүзеге асса, аудан жүзім орталығына айналады.
В свете растущего мирового спроса на виноград, вопрос дальнейшего развития виноградарства и производства винограда является актуальным направлением деятельности в АПК Казахстана. Әлемдік жүзімге сұраныстың артуы аясында жүзім шаруашылығы мен жүзім өндірудің одан әрі дамуы Қазақстанның АӨК-тегі өзекті бағыт болып табылады.
© Иван Родимченко, baibolsyn.kz, 2024 ж.
