Мал шаруашылығы өнімін өндірудегі шығындардың жартысынан астамы жемшөп үлесіне тиесілі, бірақ қазіргі уақытта Қазақстанда жемшөп өндірісіне ерекше көңіл бөлінбейді. Қазақстанның солтүстік бөлігінде жемшөп базасын қалай тиімді дамыту керектігі туралы ұсыныстармен А.Бараев атындағы Астық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығының (АШҒӨО) ғалымдары сөз сөйледі.
Солтүстік Қазақстанның дала және орманды-дала аймақтарында, оның ішінде Ақмола облысында жемшөп өндіру жүйесінде көпжылдық дәнді шөптердің перспективалы маңызы бар екенін көрсетті: кең жапырақты еркекшөп, қылтықсыз арабас, көгентамырсыз бидайық, сұр (орташа) бидайық, тарлау қияқ (қияқ); бұршақ дақылдары – жоңышқа, эспарцет, түйежоңышқа.
"Аудандастыру өңірлерінде неғұрлым жаңа өнімді сұрыптарды енгізу жемшөп массасының өнімділігін 20-30% - ға арттыруға және жемшөп өндірісін ұлғайтуға ықпал етуі мүмкін. Жемшөп базасын нығайтуда және өсімдік ақуызын өндіру мәселесін шешуде Қазақстанның солтүстігіндегі басты көпжылдық бұршақ шөптері - жоңышқа, эспарцет, түйежоңышқа ерекше орын алады", - деп атап өтті АШҒӨО-да.
Жоңышқа
Бараев атындағы АШҒӨО соңғы жылдары өзгермелі Райхан, Лазурная, Люция 14 жоңышқа сұрыптары құрылып, аудандастырылды. Суарылмайтын жерлерде олар бір - екі шабылған шөпті құрайды, бір жерде бұл сұрыптар өнімділіктің айтарлықтай төмендеуінсіз 3, 4 немесе одан да көп жыл өсе алады. Олар құрғақшылыққа, қыс пен аязға төзімділікпен ерекшеленеді, ал өсімдіктердің жақсы жапырақтары алынған жемнің жоғары қоректік болуын қамтамасыз етеді.
Гүлденудің басында шөпке жинау кезінде бір кг құрғақ затта 0,74-0,96 жем бірлігі, 178-220 грамм шикі ақуыз, 130-140 грамм сіңімді ақуыз болады. Жасыл массаның өнімділігі (бір шабу үшін) 106-158 ц/га, құрғақ зат (шөп) – 38-56 ц/га, ылғалдануға қолайлы жылдары екі шабуды қамтамасыз етеді – 202-244 ц/га жасыл масса, 60-73 ц/га шөп, тұқым – 2-2,7 ц/га құрайды.
Эспарцет
Солтүстік Қазақстанның дала және орманды-дала аудандарындағы эспарцет құнды жемдік дақыл ретінде танылды. 2022 жылға Солтүстік Қазақстан бойынша селекциялық жетістіктердің мемлекеттік тізілімі құмды эспарцеттің алты сұрыпын, оның ішінде АШҒӨО селекциясының үш сұрыпын: Шортанды 83, Фламинго және Шортанды рубин пайдалануға рұқсат берді. Жоңышқамен салыстырғанда оның ең жоғары өнімділігі жеткіліксіз ылғалдылық жағдайында байқалады. Эспарцет топыраққа аз талапшыл және ылғал болған кезде нашар топырақтарда да жоғары өнім береді. Ол қыстың төзімділігімен ерекшеленеді, экологиялық икемділікке және жемшөптің үлкен құндылығына ие. Жасыл масса пішенге, шөп ұнына және пішенге қолданылады. Жаңа күйінде тамақтандыру кезінде жануарлардың тимпанитін (ірі қара және жылқы) тудырмайды.
Өте құрғақ жағдайда басқа бұршақ тұқымдас шөптерден айырмашылығы, жасыл массаның өнімділігі (бір шабу үшін) 104-130 ц/га, құрғақ зат – 27-43 ц/га, тұқым 3,3-3,9 ц/га құрайды. Ылғалдандыру бойынша қолайлы жылдары екі шабуда жасыл массаның әлеуетті өнімділігі 380-407 ц/га, шөп 71-120 ц/га, тұқым - 4,8-7,1 ц/га құрайды. Пішендегі жем бірліктерінің мөлшері 0,74-0,98 кг/кг, шикі ақуыз - 18-22%, сіңірілетін ақуыз - бір, бір жем бірлігінде 127-141 г құрайды.
Түйежоңышқа
Түйежоңышқа сонымен қатар ауылшаруашылық жануарлары мен құстарға арналған құнды жем түрі болып табылады. Ол жасыл жемшөп, шөп, сүрлем массасы, витаминді шөп ұны үшін өсіріледі. Түйежоңышқадан әзірленген жемшөп жоғары сапалы және сіңімді болып ерекшленеді.. Түйежоңышқа құрғақшылық өсімдігі, алайда ылғандануға ден қояды. Екінші жылы оның өнімі құрғақ жылы құнарсыз топырақта да қанағаттанарлық.
АШҒӨО-да жүргізілген салыстырмалы бағалау өсіп келе жатқан жағдайларға аз талап етілетінін және құрғақшылыққа төзімді сары және волжия түйежоңышқа екенін көрсетті. Қазіргі уақытта Солтүстік Қазақстанда жоңышқаның тоғыз түрі, оның ішінде волжск селекциясының жоңышқа сұрыптары: Ақбас, Барс, Қарлыбас және сары жоңышқаның екі сорты – Сарбас және Алтынбас пайдалануға жіберілді. Құрғақ жағдайда зоналық топырақтарда (Оңтүстік карбонатты қара жер) жасыл массаның өнімділігі (бір шабу үшін) 110-135 ц/га, құрғақ зат (шөп) – 33-45 ц/га, тұқым - 1,2-2 ц/га құрайды, ылғалдандыруға қолайлы жылдары екі шабуды қамтамасыз етеді – 170-228 ц/га жасыл масса, 46-57 ц/га шөп, тұқым-2,5-3 ц/га.
Бұл ретте зерттеулер көрсеткендей, құрамында 0,3-0,35% тұзы бар тұзданудың хлоридті-сульфатты түріндегі оңтүстік қара топырақта түйежоңышқа жасыл массаның жоғары өнімділігін қамтамасыз етеді – 117 – ден 164 ц/га-ға дейін, пішен-27-38 ц/га. Пішендегі жемшөп бірліктерінің мөлшері 0,74-0,98 кг / кг, шикі ақуыз - 18-21%, шикі талшық – 17-23%, шикі май – 2,1-2,3%, сіңірілетін ақуыз - бір жем бірлігінде 124-149 грамм.
Ұсыныстарды АШҒӨО қызметкерлері дайындады: көпжылдық бұршақ шөптерін іріктеу зертханасының меңгерушісі Парсаев Е.И., ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, көпжылдық шөптерді іріктеу бөлімінің меңгерушісі Филиппова Н.И., көпжылдық бұршақ шөптерін іріктеу зертханасының аға ғылыми қызметкері Т. М. Коберницкая.
