Қазіргі жағдайда, экологиялық проблемалар мен денсаулыққа қамқорлық маңызды бола түскен кезде, Қазақстанда органикалық егіншілік фермерлер үшін үлкен мүмкіндіктерді ашуда. Жыл сайын экологиялық таза өнімдерге қызығушылық артып, жергілікті өндірушілердің нарықта өз орнын алғысы келетін жаңа органикалық өнімдері пайда болуда.
2024 жылы Қазақстанда «Органикалық өнім өндірісі және айналымы туралы» заң мақұлданды (2024 жылы 11 қарашада күшіне енеді), ол органикалық өнім өндірісінің құқықтық, экономикалық, әлеуметтік және ұйымдастырушылық негіздерін айқындайды және ішкі органикалық өнім нарығын дамытуға және олардың сыртқы нарықтағы бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған. Сонымен қатар заңнамалық түзетулер органикалық өнім өндірушілерінің, ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің тұқымдары мен органикалық өндіріс үшін пайдаланылатын ауыл шаруашылығы жануарларының тізілімдерін құруды және жүргізуді қарастырады.
Қазақстанда еуропалық сертификаттау ұйымдарымен расталған органикалық өндіріс технологиялары бойынша өңделетін егіс алқаптарының ауданы 200 мың га асады. Алайда бұл әлеует толық жүзеге асырылмаған.
Органикалық өнімдердің экспорты Қазақстанның аграрлық экономикасының маңызды бөлігіне айналуда. Экспорттағы басты орындарды бидай, зығыр тұқымы және соя бұршақтары алады. FiBL және IFOAM рейтингтеріне сәйкес Қазақстан 123 елдің ішінде органикалық өнімдерді экспорттау бойынша 9 орында, органикалық бидайды экспорттау бойынша 4 орында, органикалық майлы зығыр тұқымдарын экспорттау бойынша 6 орында тұр.
Алайда органикалық өнімдер нарығына қол жеткізу үшін осы саланың әртүрлі аспектілерін ескеру қажет. Біріншіден, сертификаттау басты рөл атқарады. Ол өндірістің жоғары стандарттарын қамтамасыз етеді және өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы сенімділікті арттырады.
Органикалық өнімдерді қолдан жасауға қарсы күрес мақсатында органикалық өнімдерді таңбалау қарастырылған. Мұндай таңбалау тек сәйкестік сертификаты болған жағдайда жүзеге асырылады, ал оның жарнамасында тек «органикалық» сөзі мен оның туындыларын пайдалануға болады. Қазақстандық органикалық өнімдерді таңбалау үшін Qazaq organic food бренді құрылған. Қазақстандағы органикалық өнім өндірушілерінің құқықтары мен мүдделерін қорғаумен, сондай-ақ органикалық өнімдерді нарықта дамытумен «Қазақстанның органикалық өнім өндірушілерінің одағы» айналысады.
ҚР АШМ деректеріне сәйкес қазіргі уақытта Қазақстанда 38 сертификатталған шаруашылық қызмет атқаруда. Қазақстан Үкіметі органикалық экономиканы реттеуді, жаңа заңдар мен стандарттарды енгізуді, сондай-ақ сертификаттауды субсидиялау және фермерлерді қолдау шараларын жүзеге асыруды белсенді түрде қолдайды. Фермерлердің органикалық өнімдерді өсіруге қызығушылықтарының артуы Қазақстандағы ауыл шаруашылығының біртіндеп органикалық бағытқа қарай өзгеріп жатқанын көрсетеді.
Сонымен бірге кейбір тұтынушылардың шынайы органикалық өнімдер мен БИО, ЭКО және басқа да белгілері бар өнімдер арасындағы айырмашылықты толық түсінбеуі орын алатынын атап өткен жөн.
Бұл терминдер әрдайым өнімнің органикалық өндірістің қатаң стандарттарына сай екенін білдіре бермейді. Дұрыс тамақтану мен экологиялық таза өнімдерге деген қызығушылық артып бара жатқандықтан, бұл айырмашылықты түсіндірудің маңыздылығы өзекті бола түсуде. Фермерлер органикалық өнімдерді екі санатқа бөледі: Еуропаға экспортқа бағытталған өнімдер және Қазақстанның ішкі нарығына арналған өнімдер. Өндірістің негізгі бөлігі тұрақты жоғары сұранысқа ие Еуропа нарығына бағытталған. Алайда өндірушілер ішкі нарықтың аясы салыстырмалы түрде тар болғанына қармастан, ел ішіндегі органикалық өнімдерге деген қызығушылықты арттыруға тырысуда. Мысалы, Қостанайда органикалық өнімдер сататын дүкендерді табу іс жүзінде мүмкін емес. Өнімдердің негізгі бөлігі Астана мен Алматы сияқты ірі қалаларда сатылады, бірақ тіпті мұнда да сату көлемі әлі де аз болып отыр.
2023 жылдың желтоқсанында Қазақстан органикалық өнім өндірушілерінің одағының бастамасымен органикалық өнімдер тұтынушыларының мінез-құлқын зерттеу мақсатында сауалнама жүргізілді. Зерттеу нәтижелеріне сәйкес респонденттердің көпшілігі (66%) органикалық өнімнің не екенін біледі, алайда бұл тұтыну деңгейіне әсер етпеген. Сауалнамаға қатысушылардың жартысынан көбі (56,8%) органикалық өнімдерді ешқашан сатып алмаған, бұл, ең алдымен, оның бағасының жоғарылығымен байланысты. Сонымен қатар зерттеу нәтижелері «Органик» логотиптерін тану деңгейінің артқанына қарамастан, тұрақты тұтынушылар санының аз екенін көрсетті. Органикалық өнімдерді сатып алудың негізгі себебі олардың пайдалы қасиеттері мен табиғилығы болып қала береді. Сонымен қатар экологиялық қауіпсіздік немесе қоспалардың болмауы сияқты факторлар тұтынушылар үшін үлкен рөл атқармайды.
Жаңа өнімді ішкі нарыққа енгізудің табысты мысалдарының бірі — жоғары қоректік құндылығы бар ежелгі жабайы бидай сұрпы болып табылатын борай бидай. Ол қазіргі мәдени бидайдың бастамашысы болып табылады. 2013-2014 жылдары Dikanshy компаниясы Еуропада танымал бола бастағандықтан, бұл өнімді зерттей бастады. 2015 жылы олар Қазақстанға алғашқы тұқымдарды әкелді. 2016 жылы алғашқы партиясы сертификатталып, өсірілді. Бастапқыда бұл өнімге күдікпен қарағанымен, ғаламтордағы ақпараттар мен ұсыныстардың арқасында борай бидайға деген қызығушылық арта бастады. Қазіргі уақытта бұл өнімді Петропавлдағы әрбір дүкеннен табуға болады.
Борай бидайдан бөлек Dikanshy компаниясы органикалық зығырды нарықта белсенді түрде дамытып келеді. Компания Қазақстандағы органикалық зығырдың ең ірі өндірушілерінің бірі болып табылады және өнім ассортиментін кеңейтуді жалғастыруда. Болашақта қызыл бидай, қара бидай ұны, қара бидай және бидай сияқты өнімдерді шығаруды жоспарлап отыр, олардың барлығы органикалық стандарттарға сәйкес болады.
Ассортиментті арттырудан басқа, фермерлердің органикалық өндіріске деген қызығушылығының артуы да маңызды аспект болып табылады. Соңғы жылдары бұл қызығушылық айтарлықтай артты, бұл, көбінесе, Қазақстан органикалық өнім өндірушілерінің одағының белсенді жұмысымен және Qazaq Organic Food брендінің дамуымен байланысты. Қазақстанның органикалық нарығына қатысты ресми статистиканың болмауына қарамастан, еуропалық дереккөздер бойынша, 2018/2019 жылғы маусымда Қазақстан Еуропаға органикалық дәнді дақылдарды жеткізу көлемін екі есеге өсіріп, екінші орынға ие болды.
Қостанай облысында органикалық нарықта табысқа жетудің үлгісі ретінде фермер Владимир Заверуха және оның «Кузовая» мен «Метелица» шаруа қожалықтарын атауға болады. Шаруашылықтарда органикалық өндіріс үшін 2500 га жер бөлінген. Фермер үшін органикаға көшу қиын экономикалық жағдайда мәжбүрлі шара болған, десе де, бұл қадам сәтті болып шықты. Органикалық өндірісте жердің сапасына ерекше көңіл бөлінеді, бұл ауыл шаруашылығының осы түрін дәстүрліден ерекшелендіреді. Өндірістің барлық кезеңдеріндегі, топырақ жағдайынан бастап дайын өнімге дейінгі кезеңдегі тұрақты тексерулер нормаға айналған. Мұндай көзқарас өнімнің жоғары сапасы мен экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді, бұл әсіресе Еуропадағы тұтынушылар үшін маңызды. Көбінесе Владимир Заверуха өзінің өнімдерін экспортқа жібереді. Ішкі нарыққа ол өнімнің қалған бөлігін сатады. Шетелге зығыр, басқа да майлы дақылдар, бұршақ дақылдары жіберіледі.
Қазақстандағы органикалық өсімдік шаруашылығы өнімдерінің ең ірі өндірушілерінің бірі «Еңбек» ЖШС 2024 жылы Ақмола облысының Еңбек ауылында алғашқы органикалық сүт-тауарлы фермасын салуда.
Органикалық өндіріс кезінде топырақтың құнарлылығын сақтау үшін фермер ауыспалы егіс ережесін қатаң сақтай отырып, түрлі дақылдарды өсіреді. Ауыспалы егісте қолданылатын барлық дақылдар сұранысқа ие болмағандықтан, ел ішінде қайта өңдеу мәселесі туындайды.
Органикалық мал шаруашылығы жабық циклдің бір бөлігі бола алады. Осылайша СТФ-да органикалық сүт пен ет өндіру үшін жануарларды азықтандыруда органикалық рацион қолданылады. Қазақстандағы органикалық өнімдер нарығы даму кезеңінде тұр, сондықтан тұтынушылар мен фермерлер тарапынан ақпарат тарату мен қызығушылықты арттыру жұмыстарын жалғастыру маңызды. Тек белсенді қолдау мен ішкі нарықты дамыту арқылы органикалық өнімдер елдің тамақтану жүйесінде лайықты орын алып, тұтынушылардың кең ауқымына қолжетімді бола алады.
Ольга Кравченко, baibolsyn.kz, 2024 ж.
