Топырақтың сарқылуы қазіргі егіншілік үшін күрделі мәселе болып табылады және оны шешу үшін кешенді тәсілді қажет етеді. Дара дақылды егісті пайдалану және агрохимикаттарды жеткіліксіз ойластыру топырақ сапасының айтарлықтай төмендеуіне әкелуі мүмкін. Алайда оны қалпына келтірудің тиімді әдістері бар.
Топырақтың құнарлылығын қалай қалпына келтіруге болады және онда ауыспалы егістің рөлі қандай — әрі қарай материалда.
Құнарлы жерлер фермерлер үшін үлкен артықшылық болып табылады, бірақ бұл тұрақты құбылыс емес. Уақыт өтіп, сапа көрсеткіштері төмендейді.
Топырақтың құнарлылығын қалпына келтіру үшін келесі әдістер қолданылады:
● органикалық тыңайтқыштар — оларды қолдану топырақтағы органикалық заттардың құрамына ықпал етеді, оның құрылымы мен суды сақтау қасиеттерін жақсартады;
● ауыспалы егіс — топырақ пен қоректік заттардың әртүрлі талаптары бар өсімдіктерді ауыстыру олардың сарқылуын болдырмауға көмектеседі;
● топырақты әктеу топырақтың қышқылдығын бейтараптандыруға көмектеседі, оның құнарлылығын арттырады;
● өсу стимуляторларын қолдану өсімдіктерге қоректік заттардың қолжетімділігін жақсартады;
● терең жер жырту топырақты оттегімен байытады және төменгі қабаттардан жинақталған қоректік заттарды бетіне шығарады.
Бір егістікте жыл сайын бірдей дақылдарды өсіру оның өнімділігін төмендетеді, өйткені мұндай ауылшаруашылық технологиясы белгілі бір химиялық элементтердің сарқылуына әкеледі.
Ауыспалы егіс топырақтың құнарлылығын сақтауға мүмкіндік береді, өйткені әр өсімдік онымен өзінше әрекеттеседі: біреуі оны белгілі бір қоректік заттармен сарқып алады, екіншісі, керісінше, байытады.
Ауыспалы егіс көмектеседі:
● топырақтағы қоректік заттардың тепе-теңдігін сақтайды;
● эрозия қаупін азайтады, өйткені әртүрлі дақылдардың тамыр жүйелері әртүрлі және топырақты әртүрлі тәсілдермен құрылымдайды;
● зиянкестер мен аурулармен күреседі.
● тыңайтқыштар мен өсімдіктерді қорғау құралдарына қосымша шығындарсыз өнімділікті арттырады;
● пестицидтерге деген қажеттілікті азайтады, өйткені дақылдардың табиғи циклі зиянкестерді бақылауға көмектеседі.
Ауыспалы егіс — бұл таңдалған дақылдар мен жергілікті жағдайларға байланысты екі жылдан бірнеше жылға дейінгі циклдерге негізделген жүйе. Әр цикл бірнеше кезеңнен тұрады, олардың әрқайсысында әртүрлі өсімдік түрлері өсіріледі. Бұл топырақтағы қоректік заттардың тепе-теңдігін сақтауға және оның құрылымын сақтауға көмектеседі.
Ауыспалы егістің негізгі ережелерінің бірі ауыспалы егіс болып табылады. Бұл екі жыл қатарынан бір егістікте бірдей дақыл өсірмеу керек дегенді білдіреді. Алғы егісті ескеру маңызды – яғни бұрын егістікте қандай дақылдар өскенін. Әр түрлі дақылдардың топыраққа әсерін де ескеру қажет.
Ауыспалы егіс үшін дақылдарды дәнді дақылдарға, бұршақ дақылдарына, техникалық және жемшөпке дұрыс жіктеу маңызды. Дәнді дақылдардың (бидай, арпа, жүгері) өзіндік қажеттіліктері мен топыраққа әсері бар. Бұршақ дақылдары (бұршақ және майбұршақ) топырақты азотпен байытады, бұл әсіресе дәнді дақылдарды өсіргеннен кейін пайдалы. Техникалық (күнбағыс және рапс) арамшөптер мен зиянкестерді бақылауға көмектеседі, ал жемшөп (жоңышқа және беде) терең тамыр жүйелерінің арқасында топырақ құрылымын жақсартады.
Нақты топырақ-климаттық жағдайларға арналған дақылдарды таңдағанда, аймағыңыздың ерекшеліктерін ескеру қажет. Топырақтың түріне де назар аудару маңызды. Мысалы, жоңышқа мен арпа құмды топырақтар үшін қолайлы, олар ылғалды сақтауға көмектеседі, ал сазды топырақтарда жүгері мен рапсты өсіру тиімдірек.
Тыңайтқыштар мен агротехникалық шаралар ауыспалы егісте топырақтың құнарлылығын сақтауда өте маңызды рөл атқарады. Көң немесе компост сияқты органикалық тыңайтқыштарды қолдану топырақ құрылымын жақсартуға және оны қоректік заттармен байытуға көмектеседі. Жасыл тыңайтқыштарды қолдану – топыраққа жер жырту үшін арнайы дақылдарды себу – оның құнарлылығына да оң әсер етеді.
Дұрыс жұмыс алгоритмін жасауға көмектесетін қағидалар:
● белгілі бір дақыл немесе дақыл түрін өсіру арасындағы екі маусымдық аралықтарға артықшылық беру керек;
● арамшөптер мен зиянкестерді жоюда ең тиімді - қара немесе жасыл бу, химиялық будың тиімділігі төмен болып саналады;
● ауыспалы егістің қарқындылығын басқарудың көбірек мүмкіндіктеріне ие болу үшін жемдік/дәнді дақылдар мен буларды пайдалану қажет;
● тұқым арнасын дайындауды әртүрлі сипаттамалары бар дақылдарды өсіру арқылы басқаруға болады.
Ауыспалы егістердің жіктелуі шартты болып табылады және тек ауыспалы егістерді жоспарлауға көмектесетін құрал ретінде қарастырылуы керек. Ауыспалы егісті жіктеу нұсқасын қарастырайық.
● көпжылдық дақылдары бар қарапайым ауыспалы егістер;
● құрама ауыспалы егістер;
● күрделі ауыспалы егістер;
● екі жылдық ауыспалы егістер;
● жартылай екі жылдық ауыспалы егістер.
Қарапайым ауыспалы егістерде әр түрдің тек бір дақылы белгіленген ретпен өсіріледі. Бұл ауыспалы егістің классикалық түрі.
Артықшылықтары: аз мөлшерде өсірілетін дақылдар.
Кемшілігі: ауыспалы комбинациялардың және олардың арасындағы интервалдардың шектеулі саны.
Бидайдың қарапайым ауыспалы егістерінің мысалдары;
● бидай – рапс – бұршақ дақылдары;
● бидай – жүгері – майбұршақ;
● бидай – күнбағыс – жүгері – бұршақ;
● бидай – рапс – жүгері – күнбағыс – бұршақ;
● бидай – күнбағыс – арпа – рапс.
Құрама ауыспалы егістер - белгілі бір ретпен жүзеге асырылатын екі немесе одан да көп тіркесуді білдіреді. Осы тәсілдің арқасында әртүрлі және ұзақ жүйені құруға болады.
Артықшылықтары: дақылдардың белгілі бір түрлері үшін бір айналымда бірнеше қайталау, жүгері мен бидай үшін алғы егістің әртүрлілігін арттыру мүмкіндігі бар.
Кемшілігі: жұмыс жүктемесін бөлу мүмкіндігін шектеу.
Күрделі ауыспалы егістер бір тұқымдас дақылдарын пайдаланады, бұл дақылдардың түрлері мен тізбектерінің әртүрлі комбинацияларын таңдауға мүмкіндік береді. Өсімдіктерді дұрыс таңдау арқылы жүктемені мүмкіндігінше ұтымды бөлуге болады.
Артықшылықтары: дақылдардың бірінде өмір сүретін зиянкестермен күресудің ең жақсы нұсқасы.
Кемшілігі: көптеген дақылдар, сондықтан жақсы басқару тәжірибесі мен өнімді сату қажет.
Екі жылдық ауыспалы егістер азырақ белгілі, олардың негізгі қағидасы: біржылдық өсімдіктер екі жылдық реттілікпен өседі, содан кейін ұзақ үзіліс болады.
Мысалы, жүгері — жүгері — майбұршақ — майбұршақ — арпа — арпа.
Мұндай ауыспалы егістің мақсаты — белгілі бір жерде жеткілікті үзіліс беру. Мысал ретінде бір кездері танымал көпжылдық ауыспалы егісті келтіруге болады, содан кейін бір өсімдік бірнеше жыл бойы өсірілді. Кейбір елдерде бұл схема кең таралған: жеті жылдық жайылым жеті жылдық өсімдіктерді өсірумен ауысады.
Екі жылдық ауыспалы егістің артықшылықтары:
● белгілі бір тізбектер мен аралықтар арқылы әртүрлілікті енгізу арқылы жәндіктер зиянкестерінің популяциясын тұйықтау мүмкіндігі;
● шектеулі дақылдармен әртүрлілік сақталады;
● ұзақ және қысқа мерзімді гербицидтік бағдарламаны қолдану мүмкіндігі;
● шығындарды азайту және биотиптердің бейімделу ықтималдығын азайту.
Негізгі кемшіліктер - бұл жүйелерді пайдалану тәжірибесінің жеткіліксіздігі және жұмыс жүктемесін бөлу мүмкіндігіне әсер ететін өсімдіктердің аз болуы.
Жартылай екі жылдық ауыспалы егістер — бұл ауыспалы егіс жүйесі екі жылдық және басқа ауыспалы егіс түрлерінің жиынтығы. Негізгі идея — дақылдардың қос сұрыптарын пайдалану.
Жүйенің басты артықшылығы — таңдалған схемаға байланысты өсімдіктердің көп немесе аз санын өсіруге болады. Осылайша, біз қос ауыспалы егістің артықшылықтарын пайдаланамыз және сонымен бірге негізгі мәселелерден арыламыз. Басқа жүйелермен салыстырғанда мұнда кемшіліктер айтарлықтай аз, бірақ тек жақсы жоспарланған ауыспалы егістерде.
Мысалы, жаздық бидай — күздік бидай — бұршақ — жүгері — тары — күнбағыс.
Ауыспалы егіс, соңғы өнімнің бағытына байланысты төрт түрге бөлінеді:
● далалық;
● жемдік;
● көкөніс;
● арнайы.
Далалық — бұл егістік алқаптың көп бөлігін дәнді дақылдар, техникалық және көкөніс дақылдары алып жатқан ауыспалы егіс.
Шағын аудандарда күздік дақылдар үшін қолайлы алғы егіс болып табылатын жемшөп дақылдары егіледі. Далалық ауыспалы егіс кезінде жер учаскелерінің бір бөлігі таза буға қалады.
Жемдік — жемшөп дақылдарын өсіру үшін қолданылады. Жем түрлеріне байланысты ол фермерлік және жайылымдық болып бөлінеді.
Фермерлік жемдік ауыспалы егіске арналған жерлер әдетте мал фермаларына жақын жерде бөлінеді. Бұл учаскелерде әдетте жасыл масса және тамыр дақылдары сияқты тасымалдау үшін ауыр жем өсіріледі.
Жайылымдық ауыспалы егіс үшін, әдетте, басқа дақылдарды өсіру тиімді болмайтын жерлер бөлінеді. Онда әдетте су тасқынына сезімтал емес және шабу кезінде тез өсетін көпжылдық шөптер өседі.
Көкөніс – бұл көкөніс дақылдары аумақтың көп бөлігін немесе барлығын алып жатқан ауыспалы егіс.
Ауыспалы егіс нормаларына сәйкес:
● қырыққабат қияр, қызанақ, пияз және картоптан кейін себіледі;
● қызанақ — қияр, пияз, қырыққабат және күздік бидайдан кейін;
● бұршақ — пияз бен қызылшадан кейін;
● сәбіз — күздік бидайдан, қызанақтан, қиярдан және пияздан кейін;
● баклажан мен бұрыш — қырыққабат, пияз немесе қиярдан кейін;
● кәді мен қияр — бұршақ дақылдарынан, қырыққабаттан, қызанақтан, көпжылдық шөптерден және картоптан кейін.
Арнайы — бұл арнайы іс-шараларды қажет ететін дақылдарды өсіруге арналған ауыспалы егістер.
Мысалы, күріш өсіру отырғызудан кейін су құйылатын жерден арнайы чектер салуды көздейді.
Дұрыс жобаланған ауыспалы егіс – топырақ құнарлығын қалпына келтіріп қана қоймай, оны сақтау әдістерінің бірі. Бірақ оны дұрыс құрастыру қиын болуы мүмкін, сондықтан барлық белгілі ережелер мен қағидаларды ұстанып, бұрыннан бар әзірлемелерді пайдалану керек.
© Марина Коб, baibolsyn.kz, 2025 ж.
