Қытай көптеген ондаған жылдар бойы күріш өсіруде әлемдік көшбасшы болып келеді. Келесі тізімде Индонезия, Үндістан, Вьетнам, Мьянма және Бангладеш. Өзбекстан мен Әзірбайжан күріш өндіруге маманданған – агротехнологияда заманауи технологияларды қолдану оларға жақсы өнім алуға мүмкіндік береді. Қазақстанда күріш 4 облыста өсіріледі. Бірақ бұл сала ел үшін және оны өндіретін аймақтар үшін маңызды болып саналады. Қазақстандағы күріш шаруашылығының табыстылығы қандай және оған не әсер етеді?
2024 жылы Қазақстанда шаруашылықтардың барлық санаттарында күріш астындағы егіс алқабы 98 мың гектардан асты, оның ішінде:
● Қызылорда облысы — 85,6 мың га;
● Алматы облысы — 6,7 мың га;
● Түркістан облысы — 4,5 мың га;
● Жетісу облысы — 1,2 мың га.
2023 жылы елімізде 205,1 мың тонна күріш өндірілді, бұл өткен жылмен салыстырғанда 8,4%-ға аз. Күріш өндірісінің ең үлкен көлемі дәстүрлі түрде Қызылорда облысында болды - барлық өндірістің 92%. Алматы облысында 9,5 мың тонна, Түркістан облысында 6,7 мың тонна және Жетісу облысында 138 тонна күріш жиналды.
Бұл ретте Қызылорда облысында 2024 жылғы күрішті жинау басталды, фермерлердің жарты миллион тоннадан астам өнім жинау жоспары бар.
Күріш өте өнімді дақылдарға жатады, оны жинау гектардан 69-80 ц немесе одан да көп болуы мүмкін. Бірақ соңғы 5 жылда Қызылорда облысында оның өнімділігі төмендеді. 2019 жылы ол гектардан 59,3 ц, ал 2023 жылы гектардан 56,5 ц құрады.
Сарапшылардың айтуынша, бұған көптеген себептер бар, бірақ ең бастысы – Сырдария өзенінің таяз сулары. Су тапшылығына байланысты облыстың күріш өсірушілері жыл сайын 3 млрд теңгеге дейін жоғалтады деп есептелді. Бұл шығындар өнімділіктің төмендеуімен тікелей байланысты.
Климаттың өзгеруіне байланысты су тапшылығына Қазақстан ғана емес, Орталық Азия елдері де тап болды. Бұл жаһандық мәселе, оның салдары фермерлердің жұмысына және жалпы аймақтардың дамуына әсер етеді.
“Қызылорда облысының болашағы ауыл шаруашылығында, өйткені мұнай қоры таусылып жатыр. Егер мұнай таусылып, су болмаса, онда елес қалалар пайда болады. Басқа өңірлерде күректі жерге тигізсеңіз - онда ағаш өседі, ал Қызылордада күріштен басқа тұзды батпақтар мен құмдарда ештеңе өспейді", — дейді Күріш өндірушілер мен өңдеушілер қауымдастығының сарапшысы Сағидолла Сыздықов.
Бір жыл ішінде Қызылорда облысы күріш өсіруге 3 млрд текше метрден астам су жұмсайды. Қауымдастық өкілінің айтуынша, су шығынын есепке алу ескі кеңестік әдіспен жүзеге асырылады және шығын өлшегіштерді қою әлдеқайда тиімді болар еді. Суды үнемдеу үшін күріш өсірушілер экскаваторлармен каналдарды қазып, суды ұстайтын арамшөптерді өлтіреді.
Бірақ, мысалы, суару суын үнемдеу үшін пайдаланылатын су айдау сорғылары нашар жұмыс істейді. Мәселе мынада, Сырдария өзені - трансшекаралық, сондықтан оның арнасындағы барлық елдер өз көлемін алып жатыр және Қазақстан оны толық ала алмайды.
“Қажетті өсу кезеңінде күрішке су жетіспесе, оның сапасы төмендейді. Ылғалдың жетіспеушілігінен күріш көптеген шаруашылықтарда сынғыш болды, дәндер қажетті салмағын жоғалтады. Көптеген сынған дәндер, сондай-ақ пирикуляриоз пайда болады", - дейді Сағидолла Сыздықов.
Күріш шаруашылығының басшысы Имамзада Шағыртаев жаңа технологияларды қолданбай күріш өсіру мүмкін емес деп санайды. Барлық ірі өндірушілер оларды қолданады.
“Бұл кешенді жұмыс — қуатты техника, егіс алқаптарын жоспарлау және суды есепке алу құралдарын орнату. Біз суды аз тұтынатын сұрыптармен тәжірибе жасап жатырмыз. Біздің агрономдар мен мамандар жақын және алыс шет елдерде білім алуда. Жаңа әзірлемелер көптеген шаруашылықтарда қолданылады, сондай-ақ Қазақ күріш шаруашылығы ҒЗИ ғалымдарымен ғылыми жұмыс жүргізілуде", - дейді Имамзада Шағыртаев.
Қызылорда облысында егін егуге фермерлер 20 мың тонна жоғары репродукциялы тұқым пайдаланды. Бұл көлемнің 70%-дан астамын ресейлік сұрыптар, 19% украин, өзбек, түрік және итальяндық сұрыптар алады. Қазақстандық сұрыптар тек 11% құрады.
“Қазақстандық сұрыптар шетелдіктерге қарағанда арзан болғанына қарамастан, жергілікті күріш өсірушілер ресейлік селекцияның тұқымын сатып алады. Отандық бағасы — тоннасына 300-350 мың теңге, ал импорттық бағасы — 400-450 мың теңге. Күріш өсірушілердің өздері айтқандай, ресейлік сұрыптардың өнімділігі жоғары болғандықтан сатып алады, – деді Ы.Жақаев атындағы күріш шаруашылығы ҒЗИ Білім тарату орталығының директоры Жанұзақ Байманов.
Тұқымның ең танымал сұрыпы - ресейлік «Лидер». Ол тек Қызылорда фермерлері үшін өсіріледі. Мәлімделген өнімділікке қарамастан, импортталған тұқымдар көбінесе талаптарға сай келмейді. «Янтарь» және «Лидер» сұрыптарының тұқымдарында бактериялық және зең аурулары жиі кездеседі. Бұл ретте, «Маржан» қазақстандық сұрыпы көбірек пайдаланылған кезде егістікте аурулар болған жоқ. Ал қазір ол егістіктерде 6-7%-ын ғана алып жатыр, оны Жаңақорған ауданының шағын шаруашылықтары ғана өсіреді.
Көптеген отандық сұрыптар жақсы нәтиже бере алады. Мысалы, «Сыр-Сұлуы», «Ай-Керім», «Айсары» орташа өнімділігі гектардан 80-85 ц дейін жетеді. «Айсара» — indica түрінің әлемдегі ең қымбат күріші. Ол судың аздығынан қорықпайды, ал суармалы судың тапшылығы қазақстандық күріш өсірушілердің басты мәселесі болып табылады.
«Ер-Али» шаруа қожалығының төрағасы Әліби Бекжанов өткен маусымда олар итальяндық «Камео» сұрыпының күрішін және украиндық «Маршал» және «Виконт» екі сұрыпын өсіргенін айтты. Себебі, олардың өнімділігі қазақстандық сұрыптарға қарағанда жоғары.
Күріш өнімділігінің төмендеуінің тағы бір себебі және нәтижесінде табыстылықтың төмендеуі еуропалық ауылшаруашылық техникасының жоғары құнына байланысты қол жетімсіздігі болып табылады. Көптеген фермерлер ресейлік комбайндар мен тракторларға көшті. Бірақ, сарапшылардың пікірінше, ол 1 мың гектардан астам алқапта күріш өсіруге жарамайды және бірнеше маусымда жарамсыз болып қалады.
"Күрішті жинау үшін еуропалық немесе американдық техника өзін жақсы көрсетті. Оның бағасы жылдан жылға ондаған миллион теңгеге артып келеді. Сондай-ақ шетелдік техникаға ҚҚС қосылды. Мысалы, трактордың бағасы 6-9 млн теңгеге қымбаттады. Мұның бәрі, сайып келгенде, трактор мен күріштің бағасына әсер етеді", — дейді Сағидолла Сыздықов.
Қазақстанның күріш өсірушілері турбулентті кезеңдерді бастан өткеруде. Жалпы, әлемде бұл дақыл жоғары өнімділікке ие және оны өсіру тиімді. Бірақ отандық фермерлер үшін бұл тек пайда мәселесі емес, бүкіл аймақтардың өмір сүруі. Ал ел үшін, оның халқын бағасы өскен танымал жармамен қамтамасыз ету.
© Марина Коб, baibolsyn.kz, 2024 ж.
