Жылқылар
Жануардың түріНониус
Тұқымның атауыМініс-жегін
Бағыты
Нониус (Nonius horse) – ХІХ ғасырдың басында Австрия королі екінші Джозеф Габсбургский негізін құрған Мезохедьеш ат зауытында шығарылған, ең көне венгриялық жылқылар тұқымы. Тұқымның негізін қалаушы айғыр 1810 жылы Кальвадос (Франция) департаментінде дүниеге келген ағылшын-норман айғыры Нониус Сеньор (Nonius Senior) болды, ол 1815 жылы Наполеон жеңіліске ұшыраған кезде қолға түсірілді. 1814 жылы ол Венгрияға кірді, ал 1816 жылы оны Мезёхедьештегі ат зауытына жеткізді. Нониус таза қанды ағылшын айғыры Орион мен норман биесінің ұлы болды, сонымен қатар оның бойында норфолк родстерінің қаны болды. Оның бойы сол уақытта өте биік болды - 171 см. Айғыр бұрыштық, басы үлкен және ауыр, көздері кішкентай, құлақтары ұзын және мойны қысқа болды және оны тым ұсқынсыз деп санады, бірақ ол керемет өнімді болды және оның барлық ұрпағы әдемі және керемет мықты жылқыларға айналды. Өзінің асыл тұқымды айғыр ретіндегі он алты жылдық мансабында Нониус бірқатар табысты өндірушілерді: 15 айғыр және 137 бие шығарды. Осы тұқымның барлық жылқыларында реттік нөмірі көрсетілген Нониус есімі бар. Нониус араб, андалуз, норман, ағылшын таза қанды және т.б. сияқты әртүрлі тұқымды биелермен будандастырылды, олардың ішіндегі ең жақсылары Нониуспен қайтадан будандастырылды. Осылайша тұқымға тән түр пайда болды. Оның ұлдарының ішіндегі ең маңыздысы Nonius IX болды, ол мінсіз келбет пен керемет жігерлілікке ие болды. Жақын тектіні тығыз будандастыру салдарын жою үшін 1865 жылы тұқымға арабтар мен таза қанды салт мінетін жылқылардың қаны құйылды, нәтижесінде нониустың екі түрі: ауыл шаруашылық жұмыстарына және каретаға жегуге жарамды ірі (аса сүйекті) ат және атты әскерде немесе салт мінетін ат ретінде пайдаланылған аса ұсақ (асыл текті салт мінетін жылқы) пайда болды. Кейінірек, нониус биелерін ағылшын таза қанды айғырларымен будандастырудың арқасында спорттық жарыстарда айтарлықтай жетістіктерге жеткен жылқыны шығара алды. Соңғы жылдары ауыл шаруашылық жылқыларына сұраныс айтарлықтай азайған кезде, нониусті басым көпшілігінде каретаға жегу үшін пайдаланады. Нониустың екі түрі де өз бойында белсенді қимылдар мен мейірімді, көнгіш мінезді үйлестіреді. Екінші дүниежүзілік соғыс тұқымға орны толмас зиян келтірді. 1947 жылы аймақта тек 52 бие қалды, ал нониус дерлік жоғалып кетті. 1948 жылдан бастап нониус Хортобадидегі Дебрецен ұлттық жылқы зауытында өсірілді.
1954 жылы Мезёхедьештегі биелердің саны 120 басты құрады, ал 1989 жылы таза қанды жылқыларды сақтау мақсатында ұлттық нониус сұрыптаушылары қауымдастығы құрылды.
Ірі нониустың биіктігі 155 см-ден 165 см-ге дейін ауытқиды, ал кішісінің биіктігі -шоқтығында 145см-ден 155 см-ге дейін. Биелер дене салмағымен ерекшеленеді. Омырау шеңбері 180 см-ден 210 см-ге дейін, тұсау шеңбері 22 см-ден 24 см-ге дейін құрайды. Түсі басым көпшілігінде қара және сәл қызғылт реңкі бар қара торы. Ашық түстер орынсыз, кішкентай ақ белгілерге жол беріледі. Дене құрылысы: дөңес бейінді ("римдік мұрынды") басы ауыр пропорционал; маңдайы кең; танауы кең; құлақтары ұзын; мойны күшті, жоғары иілген; күшті, омырауы мықты, орташа немесе ұзын; кеудесі кең, терең емес; арқасы кең, бұлшық етті, ұзын; сауыры күшті; қарнының төменгі жағы төмен түскен; аяқтары күшті, әрсіз, жақсы дамыған, буындары ірі; тұяқтары дұрыс пішінді.
Нониустың денсаулығы мықты, қадамы керемет және қимылдары жақсы. Бұл жылқылар ұзақ жасайды, бірақ жұмысқа алты жастан бастап дайын болады, ал жылқылардың көпшілігі екі-үш жасында жұмыс істей бастайды. Сонымен қатар, оны күтіп ұстау оңай және қосымша қоректену азығын талап етсе де, төзімділігі жоғары болады.
