Қазақстанда ірі қара малдың ет тұқымдарының ішінен қазақ ақбасқа (Qazaq Aqbas) қарағанда мақтан тұтатын тұқымды табу оңай емес. Ақбас жергілікті мал өсірушілердің мақтанышы болып саналады. Еліміздің асыл тұқымды мал басының 60%-ы дәл осы тұқымды құрайтыны бекер емес. Төзімділік, ерте жетілу және жергілікті климатқа жақсы бейімделу оны қазақстандық фермерлер үшін өте қолайлы етеді. Тұқым қалай пайда болды және оның құпиясы неде?
Шын мәнінде, Qazaq Aqbas – бұл қазақтың аборигендік малының, герефордтардың симбиозы. Қалыптасу 20 ғасырдың 30-жылдарында басталды. Сол кезде Қазақстан мен Оңтүстік-Шығыс Ресей аумағында жергілікті малды жетілдіру жұмыстары жүргізілді. Ет сипаттамалары герефордтан берілді, ал қазақтың аборигендік малынан тұқым континентальды климат жағдайында төзімділік пен оңай бейімделуді алды. 1950 жылы қазақтың ақбас тұқымы ресми түрде бекітілді.
80-ші жылдары Қазақстанның түрлі өңірлеріндегі фермерлер рекордтық салмақ қосуды тіркеді: тәулігіне мал 1600 грамм жинады. 1991 жылы елімізде Қазақтың ақбас тұқымының жалпы саны 1,5 млн басқа жетті. Бірақ КСРО ыдырағаннан кейін Qazaq Aqbas саны айтарлықтай азайды, тұқымның дамуында күрделі кезең болды. Асыл тұқымды қазақстандық малды жаңғырту 2012 жылы «Сыбаға» мемлекеттік бағдарламасы іске қосылып, Қазақтың ақбас тұқымының республикалық палатасы құрылған кезде басталды. Бүгінде Qazaq Aqbas елімізде өте танымал және Қазақстанның етті мал шаруашылығының белгісі болып табылады.
Қазақтың ақбасы – басында ақ жүнді, төменгі қарны мен аяқтары ақшыл, құйрық шоқтығы бар қызыл түсті мал. Qazaq Aqbas мүйіздері бар, бірақ тұқыл сиырлар да кездеседі. Мұрын айнасы қызғылт түсті, мойыны қысқа.
Жануарлардың денесі ірі, бөшке тәрізді. Ірі қараның бұлшықеттері жақсы дамыған, кеудесі кең және терең, мойын асты айқын, қысқа аяқтары бар. Жазда Qazaq Aqbas жүні қысқа, тегіс, жылтыр, ал қыста олар салмақ қосып, терісі қалыңдап, жүні ұзарып, жиі бұйра болады.
Qazaq Aqbas – етті мал, және оны, әрине, бордақылау қабілеті мен тірі салмақтың жоғары өсімі үшін бағалайды. Аз жайылымдарда немесе «жасыл шөп» жоқ кезеңде жануарлар әлі де салмақ қосады, олар азықта қарапайым. Бірінші төлдеу орта есеппен 27-30 айлық жаста болады. Бұзаулардың салмағы туғанда 27-30 кг-нан болады және күніне 1000 г-нан 1600 г-ға дейін қосады. Сонымен қатар, тұқым ыстыққа және аязға төзімді, мал ұзақ қашықтықты оңай жүріп өтеді.
Сою өнімділігі 55-65% құрайды, бірақ бәрі, әрине, азығы мен ұстау жағдайларына байланысты. Qazaq Aqbas еті май қабаттарымен шырынды. Сиырлар сүтінің майлылығы жақсы – 3,8-3,9%.
Орта есеппен қазақтың ақбас тұқымының өкілдері 10-12 жыл өнімділігін сақтайды. Олар төзімді, бірақ өнімділікті сақтау үшін фермерге малдың денсаулығын қадағалап, уақытында вакцинациялау және басқа да алдын алу шараларын жүргізу қажет.
Қазақтың ақбас тұқымына байлаусыз жайылу түрі қолайлы, сондай-ақ қора-жайылым жүйесі де қолданылады. Табиғи сипаттамаларына байланысты жануарлар ұзақ уақыт ашық ауада бола алады. Ал шөптердің қалдықтары болған жағдайда Qazaq Aqbas жайылымдарда қыстада болуы мүмкін.
Егер мал қорада ұсталса, онда жануарлар тар жерде болмауы үшін жеткілікті орын болуы керек. Фермадағы малдың жайлылығы үшін қалыңдығы кемінде 30 см болатын сабаннан жасалған құрғақ төсеніш қолданылады. Қораның оңтүстік жағында жайылу алаңын ұйымдастырған дұрыс. Онда көп орын болуы керек (бір малға 20 м² есебінен). Астауды жайылу алаңының бүкіл периметрі бойынша орналастыру керек. Мал жыл бойы жайыла алады, бірақ егер ауа-райы қатты нашарласа - жануарлар қораға айдалады.
Қарапайымдылығы және аз жайылымдарда да салмақ жинау қабілетіне байланысты Qazaq Aqbas құрғақ жағдайларға оңай төзеді, сонымен қатар жем түрінің маусымдық өзгеруіне қалыпты түрде төзеді. Жануарлар негізінен сабанмен және жасыл шөппен қоректенеді. Сонымен қатар, олардың азығына ұсақталған дәндер, бұршақ дақылдары кіреді. Ірі жемнің үлесі шамамен 45% болуы мүмкін. Сондай-ақ, жануарларға бор мен тұз беруді ұмытпау керек. Төлді бөлгеннен кейін жас жануарлар шөппен, концентрацияланған жеммен, жасыл шөппен қоректенеді, оларға тұз бен бор береді. Премикстер мен концентраттарды қолдану жоғары салмақ қосуға мүмкіндік береді.
«Жануарлардың азығында шырынды жемнен басқа қатты жем, концентрацияланған жем және ақуыз бар. Бұқалар мен қашарлар тұрған фермаларда олар кондицияны жоғалтпауы үшін үнемі төлді бөлгеннен кейін жақсы азық беру керек. Аналық мал жайылымда 5-10 желтоқсанға дейін болады (егер қалың қар болмаса), олар аяздан қорықпайды. Фермада ұстау кезеңі үш айды құрайды. Ал біз жем-шөп дайындауды орта есеппен 120-150 күнге бағыттаймыз. Әрине, кейбір қыста жайылымға шығу мүмкін болмаған кезде 180 күн бойы тұрады. Бірақ биылғы жыл құнарлы, жануарлар салмағын жоғалтпай жайылымда жайылады», - дейді «Шалабай» ЖШС бас директоры Қуаныш Сүлейменов.
Qazaq Aqbas майдың табиғи жинақталу қабілетіне ие, осының арқасында олар азықтың жетіспеушілігіне оңай төзеді. Мал жазда шамамен 40-50 кг май жинайды, содан кейін оны стресстік жағдайларда, жайылымдар сирек болған кезде немесе қыста аз азықтану кезінде пайдаланады. Бұл жағдайда май күйіп кетеді, салмақ азаяды, бірақ бұлшықет массасы өзгеріссіз қалады.
Төзімділік және бейімделу. Елдегі күннің шыжыған сәулесі мен басқа бөлігіндегі қатал қысы бар қазақстандық дала ірі қара тұқымын таңдағанда фермерлерді жиі шектейді. Бірақ Qazaq Aqbas-пен мұндай жағдайлар қорқынышты емес, өйткені олар температураның шектен шығуына жақсы бейімделеді және өнімділігі төмен жайылымдарда да салмақ қоса алады.
«Олар елдің кез-келген аймағында фермер беретін азықпен қоректене алады, сонымен бірге олардың қасиеттерін барынша сақтай алады. Өте құнарлы тұқым, кез-келген жағдайда төлдейді, сиырдың әрқашан сүті бар және оның майлылығы жоғары, бұзауларға кондицияда болу және өсу үшін жеткілікті. Яғни, арзан ет», – дейді «Шалабай» ЖШС бас директоры Қуаныш Сүлейменов.
Айта кетейік, жақсы жылу алмасу - қазақтың ақбас тұқымының тағы бір артықшылығы. Егер Қазақстан бойынша ыстық күнде жүрсеңіз, онда жайылымдарда ақбастарды көре аласыз. +50°C дейін ыстыққа және -40°C дейін аязға төтеп беру оларға жылына екі рет болатын жүннің табиғи өзгеруі көмектеседі.
Ерте жетілу. Qazaq Aqbas тұқымының басты артықшылықтарының бірі. Егер жануарларды уақтылы және толық азықтандырса, оларға жайлылық пен тиісті өмір сүру жағдайларын қамтамасыз етсе, онда ақбастар тез салмақ қосады. Олардың салмағы 12-15 айда 450 кг-ға жетуі мүмкін.
Сиырлардағы аналық инстинкт өте жақсы дамыған, сондықтан қалыпты жүктілік және орташа төлдеу кезінде ветеринардың көмегі қажет емес. Сиыр бұзауларға ұзақ уақыт бойы қамқорлық жасайды, бұл фермер үшін тағы бір плюс.
Жануарлардың бағалы терісі былғары өнімдерін өндірушілер үшін құнды. Бұл Qazaq Aqbas ұстайтындар үшін қосымша табыс көзі.
Сондай-ақ, қазақтың ақбас басының артықшылықтарының қатарында жақсы қоректену қабілеті мен күшті иммунитет бар. Ветеринариялық талаптар бойынша бұл Қазақстандағы №1 тұқым.
Бірақ, әрине, кез-келген тұқымның кемшіліктері бар. Qazaq Aqbas-та олардың саны аз және олар көбінесе бәсекелестермен салыстырғанда байқалады (қазақтың ақбас үшін бұл, ең алдымен, герефорд). Ерте жетілу және белгілі бір кезеңге дейін массаның өсуі бойынша Qazaq Aqbas герефордтардан төмен.
Тар қаңқа сүйектері Qazaq Aqbas-тың тым үлкен салмақ жинауға кедергі келтіреді және бұл тағы бір минус.
Сонымен қатар, ұзақ қыс мезгіліне дейін май жинаудың генетикалық қабілеті қазақтың ақбастың етін тым майлы етеді және бұл кейде сатып алушыларға жарамайды.
Қазақтың ақбас тұқымы Қазақстанда ең көп таралған. Ол еліміздің барлық өңірлерінде, бірақ көбінесе Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды және Павлодар облыстарында өсіріледі. Сонымен қатар, Qazaq Aqbas көрші елдерде: Ресейде, Моңғолияда, Қырғызстанда, Өзбекстанда айтарлықтай танымал.
Қазақстанда 1500 бас Qazaq Aqbas асыл тұқымды табыны «Шалабай» шаруашылығында ұсталады. Компания қазақ ақбастың асыл тұқымды қасиеттерін жақсартумен айналысады. GrowSafe жүйесін қолдана отырып, өз өнімділігі бойынша бұқаларды сынақтардан өткізеді. Бұл мақсатқа жетуге көмектеседі, өйткені ол әр жануардан деректерді оқиды және жемді түрлендіру көрсеткіші бойынша тұқымның үздік өкілдерін таңдайды. Дәл осы бұқалар жұптасуға жіберіледі.
Сонымен қатар, қазақтың ақбас тұқымы «Галицкое», «Елубай», «Дәурен», «Приречное-Агро», KazBeef, «Родина» агрофирмасы және басқа да көптеген шаруашылықтарда ұсталады.
Елімізде селекциялық-асыл тұқымды жұмысты ұйымдастырумен және үйлестірумен «Қазақтың ақбас тұқымының республикалық палатасы» айналысады. Қазақстанда мал құны 350-550 мың теңге шамасында өзгереді. Мұның бәрі жануардың генетикасы мен санатына байланысты. 2021 жылы «Приречное» агрофирмасы Қазақстандағы асыл тұқымды ақбастарды сатушылар тобында бірінші орынды иеленді.
Qazaq Aqbas – Қазақстанның мақтанышы және көптеген мал өсірушілердің сүйікті тұқымы. Әр түрлі рейтингтерге сәйкес, бұл мал әлемдегі үздік ет тұқымдарының бестігіне кіреді. 2021 жылы елімізде қазақтың ақбас малы туралы деректі фильм түсіріле бастады. Ақмола облысындағы «Жаңа-Береке» фермасында түсірілім процесі басталды. Негізгі мақсаты – тұқымның пайда болу тарихы, оның ерекшеліктері мен артықшылықтары, сондай-ақ қазіргі даму туралы айту.
Олар герефордты Qazaq Aqbas-тан артық десе де, бұл шындықтан алыс. 2021 жылы Астанада KazAgro/KazFarm көрмесі өтті, онда абердин-ангус, герефорд және қазақтың ақбас тұқымды бұқалары жарысқа түсті. Жарыс нәтижесінде 580 келі салмақтағы Порш есімді Qazaq Aqbas барлық көрсеткіштер бойынша жеңіске жетті. Айтпақшы, қазақтың ақбас тұқымының етінің рекордтық сойыс өнімділігі 64,3%-ды құрайды.
Тақырып бойынша оқу: Абердин-ангус ірі қара тұқымы: дене бітімі, азығы, күтімі. Фермерге арналған практикалық энциклопедия
2022 жылы Солтүстік Қазақстан облысында Dalasy Qazynaly Qyzylzhar мал өсірушілердің Республикалық слеті өтті, онда жануарларды көруге ғана емес, сатып алуға да болады. Бұл слетте қазақтың ақбас тұқымды бұқасы 800 мың теңгеге сатылды.
Qazaq Aqbas тек өз отанында ғана емес, алыс елдерде де қызықты. Мысалы, бұл тұқыммен Аргентинада қызықты, онда кейбір құрғақ аймақтар Оңтүстік Қазақстанға өте ұқсас. Жергілікті аргентиналық мал мен танымал әлемдік тұқымдар мұндай жағдайларда әрдайым өнімді бола бермейді. Ал Qazaq Aqbas жақсы шешім болуы мүмкін.
«Ветеринарлық талаптарға сәйкес, менің ойымша, олар ең қарапайым. Тіпті импортталған малмен салыстырғанда, сол ангустар немесе герефордтар қымбат вакциналар, арнайы іс-шаралар бағдарламасын қажет етеді. Бұл тұрғыда қазақтың ақбасы әлдеқайда оңай. Қазақстанның фермерлері арасында бірінші таңдау», –дейді «Терра» ЖШС директоры Арман Исмурзин.
Қазақтың ақбас тұқымы шын мәнінде бірқатар артықшылықтарға ие. Бұл бастаушы фермер үшін де, ірі кешендер үшін де тамаша нұсқа. Фермерлер Қазақстан жағдайында Qazaq Aqbas кез келген басқа импортталған тұқымға қарағанда өзін жақсы көрсететініне бірнеше рет көз жеткізді. Бұл мал тұрақтылықты қамтамасыз етеді және ертеңгі күнге сенімділік береді, өйткені ол кез-келген қиындыққа дайын. Жыл сайын елімізде қазақ ақбас тұқымының саны өсіп келе жатқаны таңқаларлық емес.
© Виктория Сумченко, baibolsyn.kz, 2024 ж.
