Қазақстандағы мал шаруашылығы – ұлттық экономиканың стратегиялық маңызды салаларының бірі болып табылатын ауыл шаруашылығының бір бөлігі. Дегенмен, сүтті және етті мал шаруашылығының табысты болуы азық базасының сапасына тікелей байланысты. Қазақстанда табиғи-климаттық жағдайлар аймақтан аймаққа қарай өзгеретіндіктен, азық өндіру үшін қолайлы дақылдарды таңдау және белгілі бір ірі қара мал (ІҚМ) тұқымын өсіру агробизнестің басты аспектілерінің бірі болып табылады.
Қазақстандағы азық өндірісін ұйымдастыру тәсілдері әртүрлі табиғи-климаттық жағдайларға байланысты болады. Мысалы, елдің солтүстік және орталық облыстарында, атап айтқанда Ақмола, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарында дәнді және көпжылдық шөптерді өсіруге қолайлы жағдай қалыптасқан. Мұнда жоңышқа, тимофеевка, бетеге сияқты дақылдар егілген, олар шырынды және қоректік азықтардың негізгі көзі болып табылады.
Сонымен қатар оңтүстік және батыс аймақтарда (Алматы, Жамбыл және Маңғыстау облыстары) өсімдік шаруашылығы үшін жер құрғақтау болып келеді. Соның салдарынан кәсіпорындар жайылымдар мен егістік алқаптарын суару үшін арнайы суару қондырғыларын пайдалануға мәжбүр. Сондықтан мұндай аймақтарда құрғақшылыққа төзімді дақылдарды өсірген жөн – судан шөбі, арпа, сүрлемдік жүгері.
Қазақстанның жетекші шаруашылықтарының тәжірибесі көрсеткендей, өндірісте жоғары көрсеткіштерге қол жеткізу үшін негізгі фактор – дұрыс ұйымдастырылған азық базасы.
ElDala.kz рейтингісінің мәліметіне сүйенсек, 2023 жылы сүттің жалпы өндірісі бойынша Қазақстандағы 3 ҮЗДІК шаруашылық:
● "Зенченко және К" КС (өндіріс көлемі шамамен 48 мың тонна);
● "Родина" агрофирмасы (өндіріс көлемі 31,7 мың тонна);
● "Карл Маркс атындағы" ЖШС (өндіріс көлемі 18,5 мың тонна).
Өткен жылмен салыстырғанда үш шаруашылық та айтарлықтай өсім көрсеткен: "Зенченко және К" КС өндіріс көлемін 14%-ға, "Родина" 8%-ға, "Карл Маркс атындағы" ЖШС 21%-ға арттырған.
2023 жылы бағымдағы сиырдан орташа сауылған сүт көлемі бойынша ElDala.kz рейтингісінде көшбасшы болып «Родина» агрофирмасы танылды (бір сиырдан сауылған сүт — 11 360 кг). Бұл компания суармалы алқапта салынған мықты мал азығының базасы, жоғары сапалы мал генетикасы, жануарларды ұстаудың жайлы жағдайлары және жоғары білікті мамандардың арқасында рейтингте бірінші орнын сақтап келеді. Екінші орында «Айс» кәсіпорны 11 118 кг, ал үшінші орында Agro Trade PV 19 736 кг нәтижесімен орналасқан.
Осы тақырып бойынша оқу: Қазақстанда суару жүйелерін енгізудің озық тәжірибесі
Нәтижесінде, рейтингтердің динамикасы Қазақстанның сүт секторы сапалы түрде өсіп келе жатқанын көрсетеді: 2021 жылы алғашқы 10 ҮЗДІК қатарына кіру үшін өнімділіктің ең төменгі шегі бағымдағы бір сиырдан жылына 7600 кг сүт болса, 2022 жылы бұл көрсеткіш 7800 кг, ал 2023 жылы 9600 кг дейін өсті.
«Егер соңғы үш жылдағы 10 ҮЗДІК шаруашылықты алып, олардың орташа өнімділігін есептейтін болсақ, 2021 жылы бұл көрсеткіш бағымдағы бір сиырдан жылына 8770 кг құрады, 2022 жылы — 9323 кг, ал 2023 жылы — 10359 кг. Бұл қазірдің өзінде жақсы еуропалық деңгеймен тең. Біздің үздік шаруашылықтарымыз шетелдік әріптестерінен өнімділігі бойынша кем түспейді», — деп түсіндірді Азамат Сағынбаев, Ірі қара малдың сүтті және аралас тұқымдарының Республикалық палатасының атқарушы директоры.
Ауыл шаруашылығы өндірушілері тұрақты өнім беретін және жоғары құнарлы азықтық өсімдіктердің тұқымын үнемі іздейді, себебі сүт фермаларының шығындарының көп бөлігін мал азығы құрайды.
2020 жылдан бастап Қазақстан нарығында азықтық дақылдардың тұқымын жеткізуге маманданған KAZSEEDS компаниясы жұмыс істейді. Оның басты назарында - ең жоғары сұранысқа ие жүгері гибридтері. Сондай-ақ компания ассортиментінде тары, құмай, судан шөбі және арпа мен бидай сияқты әртүрлі дәнді дақылдар да бар.
«Басты назарымызда — жүгері, өйткені біз сапалы азық базасын қалыптастыруға мүдделі сүт және ет компанияларымен жұмыс істеуге бағытталғанбыз. Қазірдің өзінде Қазақстанның ірі сүт-тауарлы фермаларымен, атап айтқанда, «Зенченко и К» КС, «Родина» агрофирмасы, «Айс», «БИК», «Черниговское», «Жаңа Береке» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерімен және басқа да фермалармен жұмыс істеп жатырмыз. Жүгеріні ол жақта тәлімдік жерлерде де, суармалы жерлерде де өсіреді. Яғни біздің гибридтер - әмбебап. Олардан сүрлем де, корнаж да, астық та алуға болады. Біздің тұқымдармен жұмыс істеу нәтижелерін шаруашылықтардағы өнімділіктің өсуінен көріп отырмыз», — дейді KAZSEEDS компаниясының директоры Серік Рамазанов ElDala.kz материалында.
KAZSEEDS-тің ең танымал жүгері гибридтерінің арасында «Лола», «Ванесса», «Әлия», «Ребель» бар. Бұл тұқымдардың ФАО көрсеткіші 160-тан 510-ға дейін өзгереді, бұл Қазақстандағы кез келген аймаққа және климаттық жағдайларға сәйкес келетін гибридті таңдауға мүмкіндік береді.
2023 жылдың қорытындысы бойынша сиырлардың сүт өнімділігі рейтингісінде бірінші орынды «Родина» агрофирмасы екінші жыл қатарынан иеленді. Кәсіпорын айтып өткендей, бірнеше жыл бұрын компанияның жоғары сапалы мал азығын өндіру үшін суармалы жерлерді пайдалана бастауы басты табыс факторының бірі болды.
Материалға сәйкес, «Родина» агрофирмасының 2500 сауын сиырының арасында бір рекордшы сиыр бар, ол жылына 20 тонна сүт берген. Тағы 300 үздік сиыр 15 тоннадан аса сүт берген. 2023 жылы бағымдағы сиырдың орташа өнімділігі 11 360 кг құраған.
KAZSEEDS компаниясының директоры Серік Рамазановтың айтуынша, «Родина» агрофирмасымен серіктестік екінші маусым бойы жалғасып келеді. Өткен жылы мұнда «Рамона», «Лола», «Франческа», «Нова» сияқты гибридтер сыналған болатын. Сынақ нәтижелері бойынша ФАО 220 болғандықтан «Рамона» гибридіне басымдық беру туралы шешім қабылданды. Серік Рамазановтың айтуынша, «Рамона» гибриді өзінің жоғары жапырақтылығымен және жақсы наносалмақ беру қабілетімен ерекшеленеді, бұл егістік алқаптарында арамшөптердің өсуін тежеуге көмектеседі.
2023 жылдың қорытындысы бойынша Ақтөбе облысындағы «Айс» фермасы бір сиырдан лактация кезінде 11 тоннадан астам сүт алып, сиырлардың сүт өнімділігі рейтингісінде екінші орынға орналасты. «Айс» фермасының басқарушысы Армен Хуршудян голштин тұқымының генетикалық ерекшеліктері бір жылда 15-16 тоннаға дейін сүт алуға мүмкіндік беретінін атап өтті. Алайда өнімділікті арттыру жануарлардың денсаулығына кері әсер етпеуі керек екенін ескертті. Ферма ұжымы сиырлардың өнімділігін денсаулығына зиян келтірмей арттыру үшін азықтың сапасын және малды ұстау жағдайларын жақсартуға баса назар аударады.
«Егер жануарларды дұрыс азықтандырса, тек сауылған сүт көлемін арттырып қана қоймай, жануарлардың денсаулығын да сақтай аламыз. Өйткені сиырлардың денсаулығындағы барлық жұқпалы емес аурулардың 95%-ы метаболизммен байланысты. Сондықтан сиырларды емдегенше, оларды дұрыс азықтандыру қажет. Сиырларды дұрыс азықтандыратын фермада ветеринардың жұмысы аз болады», — деп түсіндірді Армен Хуршудян.
«Айс» ЖШС-не тұрақты азық базасын құру оңай болған жоқ. Себебі бұл аймақтағы (Ақтөбе облысы, Мәртөк ауданы) жағдай өсімдік шаруашылығы үшін өте қолайсыз. Мұнда жауын-шашын тапшы, топырақ құнарлылығы төмен және жазда айрықша ыстық болады. Азықтық дақылдарды өсіруді бастау үшін суару жүйесі іске қосылып, өсімдік қалдықтары мен көңнен алынған компостты енгізу арқылы жыл сайын топырақ сапасы жақсартылып отырған. Қазіргі уақытта суармалы жердің жалпы аумағы 2 300 га құрайды, оның шамамен жартысы жүгеріге, ал қалған бөлігі жоңышқа, итальяндық райграс және басқа да дақылдарға тиесілі.
Жоғары өнім алудың тағы да бір маңызды шарты - топырақты нөлдік өңдеу технологиясы және табиғи тепе-теңдікті сақтау үшін агрохимияны пайдалануды барынша азайту.
Сүт шаруашылықтарының тәжірибесі көрсеткендей, сүт өндірісіндегі жетістік тікелей жоғары сапалы азық базасына және дұрыс тұқым таңдауға байланысты. Сонымен қатар азық базасы етті мал шаруашылығы үшін де маңызды фактор болып табылады. Өйткені малдың салмақ қосуы және жалпы денсаулығы тек генетикасына ғана емес, сонымен қатар жануарлардың жейтін азығының сапасына да байланысты.
«Багартион 2 ШҚ» ЖШС директоры (Шығыс Қазақстан облысы) Василий Воропайдың айтуынша, малдың салмақ қосуы оның генетикасына ғана емес, сондай-ақ азықтың сапасына да байланысты. «Багартион 2 ШҚ» ЖШС қазақтың ақбас және симментал тұқымдарын өсірумен айналысатын асыл тұқымды мал шаруашылығы мәртебесіне ие, сонымен қатар шаруашылықта асыл тұқымды жылқы өсіру және бұғы шаруашылығы дамуда. Осы материалда Василий Воропай қазақтың ақбас тұқымының алғашқы малы qazaq aqbas тұқымын жасауға қатысқан селекциялық орталықтардың бірі болған «Шалабайдан» әкелінгенін айтқан.
«Алғашқы тоғыз сиыр — бұл "Шалабайдан" жарамсыздыққа шығарылған мал. Біз қазақтың ақбас тұқымының барлық артықшылықтарын бірден түсіндік. Ең алдымен, олар азық талғамайды. Сонымен қатар тебінге өте жақсы, бұл оларды жайылымда ұзақ ұстауға мүмкіндік береді. Бұл тұрғыда олар жылқыларға ұқсас», — деп толықтырып кетті Василий Воропай.
Жалпы алғанда, Қазақстандағы мал шаруашылығының табысы сүтті және етті мал шаруашылығының дамуының іргетасы болып табылатын азық базасының сапасы мен қолжетімділігіне байланысты. Тәжірибе көрсеткендей, сапалы тұқымдарға, заманауи суару жүйелеріне және топырақты күтіп-баптаудың жаңа технологияларына инвестиция салу фермалардың өнімділігі мен сыртқы факторларға төзімділігін айтарлықтай арттыруға мүмкіндік береді.
© Людмила Горобец, baibolsyn.kz, 2024 ж.
