Қазақстан — қолға үйретілген алма ағашының тарихи отаны. Бұл біздің еліміздің оңтүстік бөлігінде барлық қолға үйретілген алма ағаштарының біріншісі болған Сиверс жабайы алма ағашының өсетініне байланысты.
2024 жылдың 2-тоқсанында ҚР-да жеміс тұтыну жан басына шаққанда орта есеппен 16,5 кг құрады — 2023 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 5,3%-ға артық. Ең танымал жеміс алма болды — жан басына шаққанда орта есеппен 4,2 кг.
Қазақстанның өңірлері бойынша ауыл шаруашылығы кәсіпорындары мен фермерлік шаруашылықтардағы жемістердің өндірісін талдау жалпы өндірістің 100%-ға жуығы елдің оңтүстігінде орналасқан Алматы, Жамбыл және Түркістан облыстарының 3 өңіріне тиесілі екенін көрсетті. Бұл аймақтарда экологиялық, топырақ-климаттық жағдайлар жеміс өсіру үшін ең қолайлы.
Бүгінгі таңда Қазақстанда алманың келесі сұрыптары өсіріледі: Айдаред, Белый налив, Шафран, Braeburn, Jonaprince, Jonagold, Pinova, Quinte (Квинти), Gala, Red delicious, Red Chief, Golden delicious, Granny Smith, Star crimson, Jeromine, Fuji және басқалар.
ҚР-да алма өсірудегі тауар өндірушілердің (ауыл шаруашылығы кәсіпорындары мен фермерлік шаруашылықтардың) үлесі шамамен 65%-ды құрайды. Дегенмен, бұл өнім бөлшек сауда және қайта өңдеу үшін жеткіліксіз, сондықтан ол басқа елдерден импортталады.
2024 жылдың 1-ші жартыжылдығында Қазақстан Республикасына 400 мың тоннадан астам жемістер мен жидектер әкелінді, бұл 2023 жылдың қаңтар-маусымындағыдан 33,8%-ға артық. Импорт Қазақстанға 234,1 млн долларға шықты. Жергілікті нарыққа үлкен көлемде шетелдік алма жеткізілді — 94 мың тонна (1,6 есе көп).
Естеріңізге сала кетейік, 2024 жылғы 27 тамызда Сыртқы сауда саясаты және халықаралық экономикалық ұйымдарға қатысу мәселелері жөніндегі ведомствоаралық комиссияның отырысында ЕАЭО елдерінен импортты қоспағанда, 2024 жылдың соңына дейін алманы автомобильмен әкелуге уақытша тыйым салу туралы шешім қабылданды. Алма импортын шектеу шаралары отандық алма өндірісін қолдау және отандық өнімді өткізуді қамтамасыз ету мақсатында енгізілді.
Әдетте алманың негізгі көлемі Польшадан импортталды — 46,9 мың тонна (+13,8%). Сондай-ақ, алма Ираннан (21 мың тонна) және Қытайдан (13,2 мың тонна) белсенді түрде әкеліне бастады. Бұл елдерден импорт бірден сәйкесінше 7 және 15 есе өсті.
Қарқынды алма бақтарының технологиясы қазір танымал болып келеді.
«Қарқынды бақ классикалық бақтан ергежейлі екпеге алма ағаштарын отырғызу және торлы тірек жүйесі мен тамшылатып суару жүйесін қолдану арқылы гектарына көп ағаштар санымен ерекшеленеді. Бұл ықшам тамыр жүйесі және төмен бөрікбасы бар көшеттердің ерекше сұрыптары. Интенсивті бақта бір гектардағы көшеттер саны 5000-ға, дәстүрлі бақта 300-ден 800 ағашқа дейін жетуі мүмкін. Жетілген қарқынды бақта барлық технологиялық және агротехникалық ережелер сақталса, өнім гектарына 50 тоннадан астам алмаға жетеді», - деді Олжас Сванбаев.
Apple bee компаниясының директоры Олжас Сванбаев алма өсіру үшін қолайлы топырақ, сапалы су, жеткілікті күн, қолайлы климаттық жағдайлар және ең бастысы, бақшада тәжірибесі бар адамдар жұмыс істейтін үлкен жер телімі қажет деп санайды.
Apple bee компаниясы 2020 жылы бақшаның аумағын 100 гектарға дейін кеңейтті, негізінен еуропалық және американдық селекциясының жазғы және күзгі алманың 12 түрін өсіреді. Apple bee ең ірі тәлімбақ болып табылады және жылына 200 мыңнан астам көшет өсіреді және элиталық өсімдік тәлімбағының мемлекеттік лицензиясына ие.
Қызылорда облысында әдеттегі емес ауыл шаруашылығы саласы, яғни қарқынды алма бақтары технологиясы кеңінен танымал болуда. 2024 жылы облыста суды көп қажет ететін күріш алқаптары қысқартылып, бақша және көкөніс алқаптары ұлғайтылды. Ал 15 шаруа қожалығының алма бағы қазірдің өзінде 250 гектарды алып жатыр. Жеміс ағаштары тамшылатып суару әдісімен суарылады. Су тапшылығы жағдайында бұл әдіс шығынды барынша азайтып, өнімділікті арттыруға мүмкіндік береді дейді шаруалар. Көшеттер Жаңақорған өңіріне Түркиядан әкелініп, жергілікті климаттық жағдайға бейімделген. 30 гектар жерде 75 мың жартылай ергежейлі алма ағашы өсіріледі. Жаңа сұрыптармен бағбандар бау-бақша өсірудің қарқынды технологияларын қабылдады, тамшылатып суару жүйесі мен қорғаныс торларын орнатты.
«Тор жамылғысы егінді бұршақтан, қатты желден, қатты жаңбырдан және құстардан қорғауға мүмкіндік береді. Тамшылатып суару суды айтарлықтай үнемдейді. Алғашқы егінді 15 айдан кейін жинауға болады. Бұл бақта егін жиналады. 50 гектарда -— дәстүрлі сұрыптардың алма ағаштары. Бір маусымда олар 2 мың тоннаға жуық жеміс береді.» — деп агроном Үмбет Әбибуллаев бөлісті.
Шаруа қожалығының өкілі Алмас Нәлібаев қуаттылығы 4 мың тонна болатын көкөніс қоймасын салу жоспарда бар екенін айтты. Ауданда алма шырынын өндіретін цех ашу, сондай-ақ жергілікті агроөнеркәсіп кешендеріне ылғал үнемдейтін технологияларды енгізу жоспарлануда.
АШМ бақшаларды салуды инвестициялық субсидиялау, жеміс қоймаларын салу, техника сатып алу, несиелер мен лизинг бойынша сыйақы мөлшерлемелерін субсидиялау, элиталық көшеттерді, тыңайтқыштарды, өсімдіктерді қорғау құралдарын, кредиттік өнімдерді сатып алуды субсидиялау түрінде мемлекеттік қолдау шараларын көрсетеді.
2014 жылдан бастап инвестициялық субсидиялардың енгізілуімен Қазақстанда өнеркәсіптік алма плантацияларының алаңдары үштен біріне ұлғайды, ал ұйымдасқан шаруашылықтардағы жалпы алым 2,2 есеге өсті. Сонымен қатар, осы кезеңде барлық алма бақтарының ауданы 18%-ға ұлғайды, ал жалпы алым 1,7 есе — 268 мың тоннаға дейін өсті.
2015 жылдан бастап Қазақстанның Ауыл шаруашылығы министрлігі элиталық көшеттерді сатып алуды субсидиялауды, сондай-ақ ауданы 5 гектардан басталатын қарқынды алма бақтарын отырғызу шығындарын өтеуді бастады. 2021 жылдан бастап қарқынды алма бағын салу бойынша инвестициялық салымдарды өтеу үлесі 5 гектардан 25%-дан 40%-ға дейін ұлғайды. Сондай-ақ, элиталық көшеттерді сатып алудың 50% субсидияланды.
«Қазақстанда бау-бақша шаруашылығын, отандық алма өндірісін дамыту үшін субсидиялар, жеңілдікті несиелеу түрінде мемлекеттік қолдау шаралары қабылдануда. Қабылданған шаралардың нәтижесінде соңғы 5 жылда алма бойынша қамтамасыз ету 2019 жылғы 62,9%-дан 2023 жылы 80%-ға дейін өсті», — деп хабарлады Ауыл шаруашылығы министрлігінде.
Апорт Алматының визит карточкасы болып саналады. Қаланың атауының өзі “алмалы” деген сөзден шыққан.
Ауыл шаруашылығы министрлігі мен Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығы (ҰАҒБО) осы алмаларды жандандыру бағдарламасын жасады. Апортты жандандыру бағдарламасы 2024-2028 жылдарға арналған. Бағдарлама алма бақтарының толық коммерциялық өндірісін бастау үшін қажетті көшет санын өсіруді қамтиды. Бірінші кезеңде — 2024 жылы — Сиверс алма ағашының тұқымын жинау жүргізілді және қазақстандық апорт өсірудің ұлттық стандарттарының жобаларын әзірлеу басталды. 2025 жылы Қазақ жеміс-көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының «Талғар» өңірлік филиалында 10 гектарға көшет отырғызу басталады, ол тәлімбақ шаруашылықтары үшін аналық-қалемше баққа айналады.
Келесі 2 жылда 100 гектар аумақта бақша салу үшін жеткілікті көшеттер өсіру жоспарлануда. Осыдан кейін жеке бағбандар арасында апорт өндірісін кеңейту мүмкін болады.
2024 жылғы қаңтар-маусымда Қазақстаннан алма экспорты өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 50,0%-ға төмендеп, 3,5 мың тоннаны құрады. Экспорттың барлық дерлік көлемі Ресейге — 2,0 мың тонна (жалпы көлемнің 57,1%) және Өзбекстанға — 1,3 мың тонна (38,4%) келді.
Айта кету керек, Ресейге жөнелтілімдер жылдан жылға тұрақты өсіп келеді, өйткені көрші елдің сауда желілерінің қызығушылығы жоғары. Қазіргі геосаяси жағдайларды және ЕО мен АҚШ енгізген санкцияларды ескере отырып, Ресейдің Азиядан жеткізілімге деген қызығушылығы арта түсетіні сөзсіз. Осы себептерге байланысты қазақстандық алма бизнесі ұзақ мерзімді келешекте осы нарыққа сене алады.
Тағы бір келешекті нарық — Өзбекстан. Өз алмасының өндірісі бұл елге жеткіліксіз, сондықтан Қазақстан оларға өз өнімдерін жеткізе алады.
Мемлекеттік бау-бақша бағдарламалары және ауылшаруашылық кәсіпорындары үшін жеңілдетілген салық режимдері нарыққа әсер етеді. Ауылшаруашылық кәсіпорындарында капитал жетіспейді және мемлекет бұл саланы белсенді түрде субсидиялауы керек.
Қазақстанның кәсіпкерлері өз бизнесін құрғақшылық, бұршақ, кері аяз сияқты қолайсыз табиғи жағдайлардың әсерінен қорғау үшін бағбандар үшін сақтандыру өнімін әзірлеу қажеттігін мәлімдейді.
Сондай-ақ, қазақстандық бағбандарына егіннің негізгі бөлігін қыс-көктемге дейін ұстап тұру, күзде арзан бағаға сатпау үшін жеміс сақтау қоймалары қажет екенін айта кеткен жөн. Алманы сақтаудың заманауи шарттары мінсіз емес, заманауи талаптарға сәйкес келмейді.
ҚР отырғызу материалдарын өндірушілер қауымдастығының басқарма төрағасы Серік Садықов жемістерді қабылдау, сұрыптау және қайта өңдеу жөніндегі орталық — зәкірдің айналасында Алматы облысының ұсақ бағбандарын біріктіретін кооператив құру жақсы шешім болуы мүмкін деп есептейді. «Амангельді» агроөнеркәсіптік корпорациясының құрылтайшысы Нұрлан Құралов осындай кооператив Түркістан облысында да қажет деген пікірде.
«Көбінесе шағын фермерлер қаржы ұйымдарының ағымдағы талаптарын ескере отырып қаржыландыруды ала алмайды немесе оларға мемлекеттік қолдау шараларын түсіну, субсидиялауға онлайн-өтінім беру, егінді аяздан сақтандыру үшін білім жетіспейді. Менің ойымша, бір күні шағын фермерлер алманың үлкен көлемін өндіру үшін бірігетін кооперативтер болады, ал ірі компаниялар қазақстандық алма мен шырындарды қаржыландыру, сақтау, өңдеу және жаңа нарықтарға – Таяу Шығысқа, Оңтүстік-Шығыс Азияға экспорттау мәселелерін өз мойнына алады. Мұндай тәжірибе әлемдегі ірі алма өндірушілердің бірі болып табылатын Италияда сәтті жұмыс істейді», – деп бөлісті Apple Bee компаниясының директоры Олжас Сванбаев.
Сондай-ақ, Қазақстанға саланы дамыту үшін алмадан пюре, джем және басқа да өнімдер шығару қажет, олар бүгінде елге толықтай импортталады.
Қазақстанда алма бақтарының аумағын кеңейту және жеміс өндірісін ұлғайту үшін барлық мүмкіндіктер бар, бірақ бұл үшін толық өндірістік тізбек қажет: ұзақ уақыт сақтауға болатын жақсы көшеттер мен алмаларды өсіру, жеткілікті мөлшерде заманауи қоймалар, сондай-ақ өнімді қайта өңдеу қажет. Сондықтан Қазақстанда қабылдануы тиіс қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді шаралар алманың одан әрі өндірілуіне және табысты сыртқы саудаға қажетті серпін береді.
© Анжелика Родимченко, baibolsyn.kz, 2024 ж.
